Güçlü bir hafızaya sahip olan Seyda Molla Abdülkudûs, aynı zamanda iyi bir şair olarak da bilinmektedir. Çok sayıda Kürtçe, Arapça ve Farsça şiiri ezbere bilirdi. Eylül 1994 yılında vefat etmiştir.  

 

21. Molla Abdurrahman Uçaman/Radyocî (ö. 1998)

 

1930 yılında Lice’nin Kar Hasan köyünde doğan ve âlim bir aileden gelen Molla Abdurrahman, 1944 yılında medrese tahsiline İskan köyünde başlamış, ardından Tepecik köyünde aldığı Fıkıh dersleriyle devam etmiştir. Daha sonra Diyarbakır Mermer köyüne giderek Seyda Molla Abdüsselam’ın, Ali Bardaxan köyünde de Molla Kâmil’in yanında okumuştur. Ayrıca Lice’de Molla Ahmed Meylanî, Hazro’da Seyda Haccı Fettah, Karaz’da da Seyda Molla İsmetullah onun diğer hocalarıdır.

 

Medrese tahsilinin ardından Cirnok köyünde imamlık ve müderrislik yapan Molla Abdurrahman, daha sonra Diyarbakır’da radyo tamirciliği yaptığı işin Molla Abdurrahman Radyocî olarak tanınmıştır. Radyo tamir dükkânında da ders vermeye çalışan Molla Abdurrahman’dan burada ders alanlardan bilinen iki şahsiyetten biri emekli vaiz Molla Şükrü Erim, öbürü de emekli imam Molla Abdüssamed’dir. 1998 yılında vefat eden Molla Abdurrahman’ın geride bıraktığı bazı eserler şunlardır:

 

-Kur’an-ı Kerim’in Amme Cüzünün Kürtçe Meali,

-Beydaba’nın “Kelile ve Dimnesi”nin Kürtçe Çevirisi,

-Said Veroj ile birlikte Kürtçe Sözlük Çalışması: Ferhend-Vajname

-Kürt Dili’nin Etimolojisi,

-“İnsan ve Din” başlıklı bir makale,

- Ehmedê Xanî’yi tanıtan bir makale,

-“Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Tarafından Amid Şehrinin Fethi ve Egemenlik Altına Alınması” başlıklı bir makalesi.

 

22. Molla Abdullah Uçaman

 

Molla Sıdkı’nın oğlu olan Molla Abdullah Uçaman, medrese tahsiline babasının Lice’deki medresesinde başlamış daha sonra aşağıdaki âlimlerin yanında tahsil görmüştür:

 

Amcası Molla Muhammed Reş,

Molla Ahmed Meylanî,

Hanili Şeyh Ahmed,

Hazro’da Seyda Hacı Fettah,

Emekli Müftü Molla Abdülmecid,

Ağabeyi Molla Abdurrahman,

Emekli Müftü Molla Abdullah Düşünücü,

Molla Haydar Hatipoğlu,

Çınar’ın Barê köyünde Molla Abdüssamed Xerzî,

Bismil’de Molla Abdülvehhab,

Derik’te Molla Hasan

Son olarak Kızıltepe’de 1955 yılında icazetname aldı.

 

İcazetname aldıktan sonra Lice’ye dönerek babasının medresede müderrislik yapan ve çok sayıda talebe okutan Molla Abdullah’ın yetiştirdiği bazı talebeleri şunlardır:

 

Liceli Molla Muhyeddîn,

Molla Halil,

Şeyh Es’ad’ın torunlarından Molla Muhammed Şanlı,

Bingöllü Molla Abdülkerim ve Molla Mansûr.

 

Ayrıca Diyarbakır merkeze bağlı Metraniyê köyü, Bismil’in Kemberli köyü ve Lice’nin Barê köyünde imamlık yapan Molla Abdullah Uçaman, 1967 yılında Hazro’nun ilk müftülük memuru oldu. Aynı görevini sırasıyla Lice, Karlıova, Hani, Diyarbakır ve Bismil’de de sürdürdü ve 1999 yılında emekliye ayrıldı. Molla Abdullah, Kürtçe ağırlıklı bazı eserler de yazmıştır. Henüz basılmamış olan bu eserler şunlardır:

 

1)Menakibu Şeyh Abdurrezzak (Arapça).

2)Şiir Divanı.

3)Akaid Manzumesi (Kürtçe).

4)Kürtçe bir Divan (İslam fetihleri hakkında).

5)Şafiî Fıkhı (Kürtçe).

6)Kürt Dili Grameri         

 

23. Molla Halit Korkusuz (1940-211)

 

1940 yılında Lice’nin Kali Mahallesi’nde doğan Molla Halit Korkusuz, medrese eğitimini aşağıda gösterilen âlimlerden almıştır:

 

1)Lice’de Molla Halil,

2)Lice’de Molla Muhammed Reş,

3)Lice’de Molla Ahmed Meylanî,

4)Silvan’da Molla Hüseyin Küçük,

5)Hazro’da Seyda Haccı Fettah.

 

Tahsilini Hazro’da Seyda Haccı Fettah’ın yanında tamamlayan Molla Halit, Mardin’in Mazıdağı ilçesinde imam ve Lice’de Kur’an Kurs Yöneticisi olarak görev yaptıktan sonra çeşitli ilçelerde müftülük yapmıştır.

 

İzmir Yüksek İslam Enstitüsü ve Irak Bağdat Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümünü bitiren Molla Halid, 1999 yılında İzmir müftü yardımcılığından emekli olmuştur. Güçlü bir hitabeti, derin bir ilmi ve aynı zamanda şiir yeteneği olan bu çok yönlü âlim geride bazı eserler de bırakmıştır. Bu eserlerin başlıcaları şunlardır:

 

1)Sahîh Hadîs’in Hükmü              

(Bağdat’ta iken Arapça yazmıştır)

 

2)el-Kadâ’ ve’l-Kader    

(Kaza ve kaderle ilgili Arapça yazmıştır)

 

3)Tetava’l-Amedî           

(Arapça dört ciltlik fetvalar kitabı)

 

4)Melayê Xasî’nin Akaid kitabı  

( Arapçadan Türkçe ve Kürtçeye çeviri)

 

5)Cündullah ve Hüzbü’ş-Şeytan

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

6)İslam’da Irkçılık Yoktur             

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

7)el-Hikme fi’t-Tasavvuf              

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

8)Şeceretü’l-Kevn          

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

9) el-Hataya fî Nazari’l-İslam      

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

10) el-Menâzilü’l-Kudsiyye…     

(Arapçadan Türkçeye çeviri)

 

11)Şiirler             

(Kürtçe Arapça,Türkçe)

 

Seyda Kürtçe bir şiirinin başlangıç ve bitiş beyitleri şöyledir:

 

 

Du tişt ji bo gelan bela û pir giran e        

Xêzanî û nezanî, bê îlmê qet ranabe

Halklar işin iki şey beladır ve çok ağırdır:

Fakirlik ve cahillik; ilimsiz ortadan kalkmaz bunlar

Bibe semed ji bona feqîr û hevalan

Bide xwendin wan, bila bibin zana

Fakirlere ve arkadaşlara vesile ol

Onları okut da bilgili olsunlar

 

 

SİLVAN ÂLİMLERİ

 

 

4. Seyda Molla Yahya Ferhandî(ö. 1951) 

 

4.1. Hayatı ve Medresesi

 

Molla Hacî'nin iki erkek çocuğundan biri olan Seyda Molla Yahya, 1276/1859 yılında Diyarbakır’ın Silvan İlçesine bağlı Ferhand (Kayadere) köyünde dünyaya gelmiştir. Seyda iki evlilik yapmıştır. Birinci evliliği Silvan’a yakın Meleatmanka köyünden bir hanımla yapmıştır. Evlendikten kısa bir süre sonra vefat eden bu eşinden çocuğu olmamıştır. Seyda Molla Yahya, daha sonra Silvan’ın bir köyünde müderris olan Seyda Molla Said Botî’nin kızı Fatma ile evlenmiş ve bu evlilikten üçü erkek, üçü kız olmak üzere altı çocuğu olmuştur ki isimleri şöyledir:

 

Molla İbrahim,

Molla Abdüssamed

Molla Abdullah

Şerife

Rukiye

Meyrema

 

Diyarbakır’ın Silvan ilçesine bağlı Ferhand köyünde kurulan medresenin bilinen büyüğü, Seyda Molla Yahya Ferhandî’nin babası Molla Hacî’dir. Bu zat aslen Kulp ile Muş arasında yer alan Xiyan aşiretine mensup Malamelikî köyündendir. Medrese tahsilini tamamlayıp icazetnamesini aldıktan sonra Muş’un Çiris köyünde İmam ve Müderris olarak görev yapmıştır. Bu sırada Silvan ağalarından olup Ferhand köyünde ikamet eden Azizoğulları ileri gelenleri, kendi köylerine çok iyi bir müderris aralar ve Molla Hacî’yi köyleri Ferhand’a müderris olarak getirirler.

 

Molla Hacî’den sonra bu medresenin başına oğlu Seyda Molla Yahya geçmiştir. Seyda Molla Yahya’dan sonra medresenin başına oğlu Seyda Molla Abdüssamed geçmiş ve o da babası gibi yüzlerce talebeye ders ve icazet vermiştir.

 

Ferhand köyü sakinleri o zaman çok zor geçim şartları içerisinde olmalarına rağmen köylerinde imamlık ve müderrislik yapanların geçimine imkânlar dâhilinde katkı sağlamanın yanında köydeki medresenin ve tahsil gören talebelerin ihtiyaç ve maişetlerini temin etmenin de gayreti içerisinde olurlardı. Genellikle o yörede bulunan insanları, ilme ve ilim adamlarına sonsuz saygı gösteren ve onları yüzyıllar boyunca himaye eden fedakâr insanlardı.

 

4. 2. Medrese Tahsili ve Tasavvufî Yönü

 

Seyda daha çocuk yaşlarında babasının yanında okumaya başlar. Bir müddet babasının yanında okumaya devam ettikten sonra yöredeki diğer talebeler gibi kimi zaman aç kimi zaman tok bir şekilde yörenin farklı yerlerinde bulunan medreselerde sıra kitapları eğitimini alır. Silvan Müftüsü Seyda Molla Ahmet’in yanında bir müddet ders aldıktan sonra Muş’ a gider. Muş merkezinde meşhur olan Seyda Hacı Tayyib’in medresesinde bir müddet ders alır. Bilahare Bismil ilçesinin Tilşahmê köyünde Seyda Şeyh Ömer Tilşahmî’nin yanında uzun bir müddet tahsilini sürdürür ve ilmî icazetnamesini ondan alır. O dönemde icazetname alan talebe, üstadının sözlü veya yazılı tavsiye ve tezkiyesiyle yanına aldığı birkaç feqî ile birlikte yeni bir medresenin temelini atmak üzere, hocası ve medresesi bulunmayan civar köylerden birine gönderilirdi. Bu hoca, artık bu köyün hem imamı hem hatibi hem müezzini hem de müderrisi olarak kabul edilirdi. Aslında yukarıda belirtilen görevlere fahri müftülük ve kadılık görevleri de eklenirdi. Zira köyde yaşayan insanlar arasında meydana gelen ihtilafların çözümü ile ilgili fetvalar ve vuku bulan anlaşmazlıklar, kavgalar ve düşmanlıkların sulhu için müracaat edilen merci köy imamları oluyordu. Yörede vuku bulan sorunlar için çok nadir denilecek derecede resmi makamlara müracaat edilirdi. O dönemde her talebe, okumaya başladığı andan itibaren tahsilini tamamlayıp icazet alma ve herhangi bir köyde İmam-Müderris olma hayali ile yaşardı. Ancak Seyda Molla Yahya, ilme olan iştiyakı ve arzusu sebebiyle eline geçen bu fırsatı bırakır ve hocasından müsaade alarak Bismil’in Belli köyünde müderrislik yapan Seyda Molla Said Belli'nin medresesine gider ve bir müddet daha ders alır.

 

Seyda Molla Said aynı zamanda Nakşibendî/Halidî Tarikatına mensup bir şeyhti. Bu hocasından Tasavvufi dersler de alan Molla Yahya, sonunda ondan biri ilmi icazetname, diğeri tasavvufi hilafetname olmak üzere iki icazet almıştır.

 

Seyda Molla Yahya, zamanının çoğunu tedrisata ayırmakla beraber tasavvufla da ilgilenmiştir. Seyda, medreselerde Perşembe günleri ikindi vaktinden Cuma günü ikindi vaktine kadar tatil olduğu için, Perşembe günlerinde tasavvufi faaliyetlerine ağırlık verirdi. Bazı perşembe günlerinde hem hocası hem de şeyhi olan Şeyh Said Bellî'nin medfun bulunduğu Bahçe köyüne gider, hem Şeyh’inin ailesini hem de Şeyh’inin mezarını ziyaret ederdi. Perşembe günlerinde Silvan’a bağlı Bezvan köyüne gittiği de olurdu.

 

Seyda Molla Yahya'nın, Bezvan köyünde ikamet eden Kadirî Tarikatı Şeyhi, Şeyh Abdullah’ın yanında da amel ettiği ve ondan Kadirî tarikatına ait halifelik aldığı da belirtilmiştir.

 

Seyda Molla Yahya, zamanının çoğunu ders vermekle geçirdiği için özel olarak tasavvufi anlamda bir dergâh açmamıştır. Tasavvufi meşguliyetini de medresesinde devam ettirmiştir. Genellikle müritlerinin çoğu talebelerinden oluşurdu. Çevreden gelip mürit olmak isteyenlere büyüklerinin Bahçe ve Bezvan köylerinden hangisine gittiklerini sorar ve aldığı cevaba göre de onlara tövbe verir ve onları büyüklerinin devam ettikleri tarikat merkezine yönlendirirdi. Büyüklerinin herhangi bir tarikata mensup olmadıklarını belirtenlere iki tarikattan birini seçmelerini önerir ve seçimlerine göre onları da yönlendirirdi.

 

Hem ilmi icazet ve hem de iki ayrı tarikattan tasavvufi icazete sahip olması nedeniyle Seyda için Zülcenaheyn tabiri kullanılmıştır. Muttaki ve çok mütevazı bir kişiliğe sahip olan Seyda, mensubu olduğu her iki tarikattan da hiç kimseye halifelik vermemiştir. Zikir olarak genellikle "La İlahe İllallah"ı tercih ederdi. Sohbetlerinde konuşmalarının arasında sık sık kelime-i tevhidi tekrarlamak suretiyle dünyevi kelamdan uzak durmaya çalışıyordu.

 

Seyda Molla Yahya, Belli köyünden ayrıldıktan sonra kendi ailesinin ikamet ettiği Ferhand köyüne yerleşir. Ferhand köyü medresesinde babası Seyda Molla Haci’yle birlikte talebelere ders vermeye başlar. Babasının vefatından sonra da Ferhand'da Müderris olarak hizmetine devam eder. Kendisi bütün hayatını ders vermeye vakfetmiş ve ömrünün sonuna kadar ders vermeye devam etmiştir. Molla Yahya, kendi şahsına ait olan ve içinde her türlü meyve ağacının bulunduğu köyün bitişiğindeki Havruk ismiyle meşhur bahçesini de talebelerin derslerini çalışma, metinleri ezberleme ve dinlenmeleri için vakfetmiştir.

 

Seyda Molla Yahya, medresesinde okuyan ve Molla Cami kitabını bitirip “talib” unvanını alan her öğrencisine sakal bırakma teklifinde bulunurdu. Genellikle bu teklif olumlu karşılanır ve öğrencileri sonraki talebelik hayatlarını sakallı bir şekilde devam ettirirlerdi. Bu arada Seyda Molla Yahya, sakal bırakma teklifine soğuk bakanlara fazla iltifat ve itibar etmezdi. Bu durumda olan talebeler medrese değiştirmek zorunda kalarak Ferhand Medresesi’nden ayrılırlardı. Ancak başka medreselere gittiği halde Seyda Molla Yahya’ya duydukları aşırı sevgiden dolayı sakal bırakıp tekrar Ferhand medresesine dönenler de vardı. Seyda Molla Yahya’nın has talebelerinden büyük âlim Seyda Molla Yasin bunlardan biridir. Üstadının teklifine ilk başta soğuk bakan Seyda Molla Yasin, Ferhand’dan ayrıldıktan sonra Bameydan köyünde müderrislik yapan Seyda Molla İbrahim Godorni'nin yanına gider. Fakat üstadından ayrı kalmaya dayanamayan Seyda Molla Yasin, çok kısa bir müddet sonra sakallı bir şekilde Ferhand Medresesi’ne geri döner ve tahsilini tamamlayıp icazet alıncaya kadar da Ferhand'da kalır.

 

4. 3. Talebeleri

 

Bütün hayatını ders vermeye vakfetmiş olan Seyda Molla Yahya, o sıralarda Silvan ilçe merkezinde müderrislik yapan Seyda Molla Hüseyin Kiçik ve Hazro ilçe merkezinde müderrislik yapan Seyda Haci Fettah ile birlikte Diyarbakır ve çevresinde meşhur olmuş üç büyük âlimden biri idi.

 

Diyarbakır ve yakın çevresinde bu üç müderrisin yaşadığı dönemden günümüze kadar ilim tahsil eden âlimlerden hemen hemen tamamına yakın bir bölümünün almış olduğu icazetnameler bu üç büyük müderristen birisinin ismini ve imzasını taşımaktadır. Bunun yanında Diyarbakır’ın dışındaki bölgeler ile Suriye, Irak ve İran gibi komşu ülkelerden de ilim tahsili için gelip bu üç zattan ders ve icazet alanlar olmuştur. Farklı medreselerde okumalarına rağmen teberrüken de olsa bu âlimlerden birkaç ders almak için gelip onlardan feyiz alanlar da olmuştur. Seyda Molla Yahya’nın yanında tahsillerini tamamlayıp icazetname alanlardan bazıları şunlardır

 

1- Molla Musa Badikî,

2- Molla Sıdık Badikî,

3- Şeyh Ahmed Hênî,

 

Seyda Molla Yahya’nın yanında okuyup icazetini başka yerlerden alanlardan meşhur bazıları da şunlardır:

 

1- Ortanca oğlu Molla Abdüssamed,

2- Diyarbakır'ın eski müftülerinden merhum Seyda Molla Salih Tanrıverdi,

3-Emekli Müftülerden merhum Mehmet Uyanık,

4-Hanili Seyda Molla Ahmed Cevzî,

5-Hazrolu Seyda Molla Abdüsselam,

6-Seyda Molla Abdullah Timoki,

7-Seyda Molla Muhammed Şerif,

8-Seyda Molla Said Tahiki,

9-Seyda Molla Cemil Kurbeytî.

 

Seyda Molla Yahya’nın ne kadar talebe okuttuğu ve ne kadar icazet verdiği tam olarak bilinmemektedir. Ancak bilinen bir şey vardır ki Seyda hayatının tamamını ders verip talebe yetiştirmeye vakfetmiştir. Seyda’nın meşhur talebelerinden biri Seyda Molla İbrahim Godorni'dir. Molla İbrahim, tahsilini Seyda’nın yanında tamamlayıp ondan icazetname almıştır. Bir müddet sonra hocasının büyük kızı Şerife Hatun ile evlenen Molla İbrahim, önce Silvan’ın Bameydan köyünde, daha sonra da Bismil’in Belli köyünde uzun bir müddet müderrislik yapmış ve çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Seyda Molla İbrahim Godorni’nin yetiştirdiği âlimlerin bazıları şunlardır:

 

1. Oğlu Molla Abdulbaki: Halen hayatta olan bu zat, Bismil’in Belli köyünde uzun zamandan beri müderrislik yapmaktadır.

2- Diyarbakır'ın eski müftülerinden merhum Seyda Molla Salih Tanrıverdi.

3- Merhum müftülerden Seyda Molla Cemil.

4- Çınar'ın eski müftülerinden merhum Seyda Molla Muhammed.

5- Seyda Molla Şemseddin Bameydanî.

6- Seyda Molla Abdullatif: Diyarbakır’ın Şemami köyünde uzun süre müderrislik yapmıştır.

7- Emekli müftülerden Seyda Molla Muhammed Bilici.

 

Seyda Molla Yahya’nın en meşhur talebelerinden biri Seyda Molla Yasin Yüsrî olup, bu zat uzun yıllar müderrislik yapan Molla Yasin de çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Bazıları şunlardır:

 

1- Seyda Molla Said Tahikî: Diyarbakır merkezde ikamet etmektedir.

2- Merhum Seyda Molla Şemsedin Çiçikî.

3- Seyda Molla Mehmet Şerif: Diyarbakır merkezde ikamet etmektedir.

4- Merhum Seyda Molla Ali ( Çirikli – Zila ).

5- Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu eski üyelerinden emekli müftü merhum Seyda Molla Haydar Hatipoğlu.

6-Emekli müftülerden merhum Seyda Molla Abdulkudus.

7- Emekli müftülerden merhum Seyda Molla Muhammed ( Emmi ).

8- Emekli müftülerden Seyda Molla Muhammed Bilici.

9- Merhum Seyda Molla Abdullah-i Xerzî.

10- Merhum Seyda Molla Muhammed ( Denknekir ).

 

4. 4. Vefatı

 

Seyda Molla Yahya, 20.10.1951 tarihinde Ferhand köyünde vefat etmiş ve burada bulunan aile mezarlığına defnedilmiştir. Bu hüzünlü haberi alan bölgedeki çok sayıda âlim, şeyh, bey ve kalabalık bir halk kitlesi Ferhand köyüne akın edip cenaze merasimine iştirak etmişlerdir. Silvan ilçe merkezindeki halkın büyük bir çoğunluğu cenaze merasimine iştirak etmiş ve kalpleri merhuma karşı muhabbet ve hürmetle dolu olan esnaf da üzüntüden dolayı dükkânlarını kapatmışlardır.

 

4. 5. Eserleri

 

Seyda Molla Yahya herhangi bir telif eseri bulunmamaktadır. Ancak bazı kitaplar üzerine yapmış olduğu şerh ve haşiyeleri ile yazılı fetvaları mevcuttur. Bunlar da Seyda Molla Yahya'nın ortanca oğlu Molla Abdüssamed'in kütüphanesinde bulunmaktadır.

Prof. Kadri YILDIRIM  KÜRT MEDRESELERİ VE ÂLİMLERİ ESERİNDE ALINMIŞTIR.