6. Müftü Molla Salih Tanrıverdi (1913/1981)

1913 yılında Kulp’ta doğdu;  1981 yılında Diyarbakır’da vefat etti.  İlkokulu dışarıdan, imtihana girerek bitirdi. On sekiz yıllık medrese tahsili süresince Arapça, Farsça öğrendi, dini ilimleri tahsil etti. 1937 yılında Seyda Molla İbrahim Efendi’den icazet aldıktan sonra fahri İmamlık yapmaya başladı. Bu arada medresede müderrislik yaparak Arapça, Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Kelâm dersleri okuttu. Birçok talebe yetiştirdi. 1941 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı’nca açılan Müftülük imtihanını kazandı. Bu bağlamda ilk olarak doğum yeri olan Kulp İlçesi Müftülüğüne atandı ve burada 8 yıl görev yaptı. 1952 yılında Muş ili Varto ilçe Müftülüğüne atandı ve burada da 2 yıl görev yaptıktan sonra Muş il Müftülüğüne tayin edildi.  Burada da 5 yıl görev yaptıktan sonra son olarak 1961 yılında Diyarbakır İl Müftülüğüne atandı ve 21 yıl aralıksız bu görevi sürdürdü, 03.02.1981 tarihinde vefat etti ve geride 5 çocuk bıraktı.. Kürtçe, Arapça ve Farsça biliyordu.

Eserleri: Müftü Salih Tanrıverdi'nin çeşitli konularda yayımlanmış makaleleri vardır. Müftülüğü zamanında, onunla dönemin Kulp müftüsü Mehmet Emin Bozarslan arasında, Bozarslan'ın "İslamiyette Şeyhlik ve Ağalık" adlı kitabında yer alan fikirleri yüzünden gerginlik ve polemik yaşanmıştır. Müftü, Bozarslan'n "İslamiyette şeyhlik ve ağalık yoktur" görüşüne şiddetle karşı çıkarak, gazetelerde yayımladığı yazılarında "İslamiyette şeyhlik de ağalık da vardır" görüşünü savunmuştur. Bu tartışmalar, il müftüsünün ilçe müftüsünü görevden almasıyla sonuçlandı.

7. Seyda Molla Yasin Toprak/Yusrî (1906-1994)

Yörede “Reis ül Ulema” (Âlimlerin Reisi) olarak anılan Seyda 1906 yılında Kulp İlçesi, Tuzla köyünde doğdu. Babsı Molla Derviş, annesi Şemsihan Hanım’dır. 21 yıl medresede tahsil gördü, 50 yılı aşkın ders verdi, bine yakın talebe okuttu, 100’e yakın icazet verdi, 1000’nin üzerinde fetva verdi, farklı İslamî ilimler alanlarında 6 kitap ve 1000’i aşkın şiir yazdı. Seyda 1994 tarihinde vefat etti. Diyarbakır İskanevleri Mezarlığı’na defnedildi. Arapça, Kürtçe ve Farsça biliyordu.

Evlilikleri ve Çocukları: Seyda üç kez evlenmiştir. Henüz talebe iken ilk evliliğini İbrahim kızı Zeynep Hanım ile yapmış olup bu evlilikten Alladdin, Selamüddin ve Hadi adında üç oğlu olmuştur. Sadece Selamüddin şu an hayattadır ve halen resmi imamlık yapmaktadır. İkinci evliliği, medrese tahsilinden sonra, Şeyh Muhammed Selim-i Hezanî’nin torunu Reyhanete Hanım ile yapmıştır. Reyhanete Hanım iki yıl gibi kısa bir sürede vefat etmiş ve çocuğu olmamıştır. Bu iki hanımının vefatından sonra üçüncü evliliğini, Molla Yusuf’un kızı Yasemin Hanımla yapmıştır. Bu evlilikten 16 çocuğu olmuştur. Dördü küçük yaşta vefat etmiş; 12’si şu an hayattadır. Dolayısıyla Seyda’nın şu an hayatta olan dördü kız 12 çocuğu vardır.

Öğrenciliği ve Hocaları: Seyda henüz 6 aylıkken babası vefat etmişti. Vefat etmeden önce annesine onu okutmayı vasiyet etmişti. Bundan dolayı annesi dayılarının yanından ayrılınca bir köye yerleşir ve onu köyün imamı olan Molla Salih’e teslim eder.  Kendisi de ev işlerinde imamın ailesine yardım eder. Seyda, Kur’an-ı Kerîm’i, Ehmedê Xanî’nin “Eqîdeya Îmanê” adlı manzum akaid kitabını ve Melayê Bateyî’nin Kürtçe Mevlid’ini bu imamdan okur. Daha sonra Silvan’a gidip dönemin meşhur âlimleri olan Molla Yahya Ferhandî ve Molla İbrahim Bellî’den okur. Ancak en çok yanında okuduğu hoca, Seyda Molla Yahya Ferhandî olmuş ve icazetnamesini de 1933 yılında bu hocasından almıştır.

Yetiştirdiği Âlimler: Seyda 1000’in üzerinde talebe okutmuş ve 100’ün üzerinde icazetname vermiştir. Yetiştirdikleri talebelerinden 12 tanesi değişik il ve ilçelerde müftü olarak görev yapmışlardır. Onun yetiştirdiği bazı büyük âlimler şunlardır: Molla Şemseddin-i Çiçıka, Molla Abdullah Ğerzî, Molla Alî Çırıkî-Zila), Molla Said Taxıkî, Molla Haydar (Hatipoğlu), Molla Muhammed (Dengnekir), Şeyh Seyid-iCıxsê, Molla Mehmet Bilici (Hazro), Molla Muhammed Bilici (Hazro), Molla Salih (Dida), Molla M. Vahit (Derik), Molla Abdüssamed Ferhandî, Molla Abdülkuddus (Ergani Müftüsü),  Molla Muhammed (Emmê), Molla Abdullatif (Şemami), Molla Mustafa (Kulp, Muş), Molla Hanefi (G. Antep), Molla Mahmut Çakmak (Şixretepe), Molla Resul (Silvan),

Molla Mehmet Şerif (Heldawî), Molla İzzet (Bekiran), Molla Davut, (Şorşib) Molla Tahir (Bülbül), Molla Nasreddin (Mermer), Molla Kamil (Derik), Molla Salih (Kulp).

Değişik Sorulara Yazılı Cevapları: Seyda’nın çok sayıda konu ve sorulara karşı verdiği cevapların yazılı şekli mevcut olup henüz basılmamıştır. Bunların bazıları başlıklar halinde şöyledir: Azrail’in canları alması, Aya ilk ayak basılması, Yıldızların sayısı, Televizyon ve radyo, İnsan ve kadın hukuku, Ok-yay kullanmak, Ata binme ve yüzme, Farklı günlerde bayram yapma, Keşif, keramet ve sadık rüya, İslami ve pozitif ilimler ile sihir, Diş macunu ve diş fırçası, Tasavvuf, tasavvuf ehli ve tarikat, Müspet (Pozitif) ilimler, Yöremizin insanı üzerine, Ailesinin Onunla yaşadıkları,

Yazdığı Eserler: Seyda kendi döneminin en büyük âlimlerinden biri olduğu gibi, büyük bir edip ve şairdi de. Bu bağlamda üretken bir kişilik olarak Kürtçe ve Arapça önemli eserler yazmış ve bunların önemli bir kısmı manzumdur. Belli başlı eserleri şunlardır:

1)Seyfül Me’lûl (Arapça)

1974’te yazmaya başlamış, 6 yıl sürmüştür. Cuma namazı ile ilgili verilmiş yanlış bir fetvaya reddiye amacıyla yazmaya başladığı risale 600 sayfalık bir usul-ül fıkıh kitabına dönüşmüştür. Dili Arapçadır. Hep “Korkarım bu eser bitinceye kadar muhatabım (Molla …) vefat eder” demiş, nitekim öyle de olmuştur: Kitabı tamamladığı gün muhatabı (yanlış fetvayı veren) vefat etmiştir.

2)Rawdul Hayat/Keşfü’n-Nikab (Kürtçe)

Aruz ölçüsünde vezinli, 249 sayfa, sekkerattan cennet ve cehennem ehli birbirinden ayrılıncaya kadar ölüm sonrası tüm süreçleri anlatmaktadır. Daha çok halka hitap etmekte ve daha çok vaaz niteliğindedir. 26 konu başlığından (baptan) oluşmuştur. Dili Kürtçedir. Tamamen Kuran ve Sünnet kaynaklı olup aynı zamanda mükemmel bir edebi eserdir.

3)Nisa Suresi 59. Ayetin Tefsiri (Arapça)

“Allah’a ve resûlüne itaat edin” Ayet-i Kerîmesinin tefsiridir. Bir risale hacminde olup ilim erbabına hitap etmektedir. Dili Arapçadır.

4)Akidetu’l-Îmân el-Ûla (Kürtçe)

Bu eser, küçük çocuklar için, okunması ve ezberlenmesi kolay olsun diye kısa-öz ve aruz ölçüsü ile yazılmıştır. Dili Kürtçedir.

5)Akîdetu’l-Îman es-Sanî (Kürtçe ve Arapça)

Bu eser daha çok yetişkinler ve ilim erbabı için daha teferruatlı ve uzun yazılmıştır. Aruz ölçüsündedir. Dili Kürtçe/Arapçadır.

6)Fetvalar

Fıkhın hemen hemen her alanında binlerce fetva vermiş ancak yazılı nüshaları yok denecek kadar azdır. Fetva kimin için yazılmışsa ona verilmiş ve dolayısıyla kaybolmuştur. Eğer derlenmiş olsaydı özellikle günümüze ışık tutacak ciltleri oluşturan önemli bir fıkıh kaynağı olacaktı.

7)Faiz Risalesi (Arapça)

Faiz ile ilgilidir. Dili Arapçadır

8)Hayvan Kesimi ile İlgili Risale (Arapça)

Şafii Mezhebi’ne göre hayvan kesimine ilişkin bir risale olup yine verilmiş yanlış bir fetvaya reddiye şeklindedir. Fakat hacimce bir fetva metninden daha teferruatlı olup konuya ilişkin fıkhî esasları da içermektedir. Dili Arapçadır

9)Divan (Kürtçe Ağırlıklı)

Seyda değişik konularda 1000’i aşkın şiir söylemiştir. Bu şiirlerin tümü olmasa da önemli bir kısmı ailesinde mevcuttur. Diğerleri talebeleri arasında dağılmıştır. Büyük çoğunluğu Kürtçe olup Arapça olanları da vardır.

10)Tecvîd

Kur’an-ı Kerîm’in doğru bir şekilde okunmasına çok önem verdiği için bu kitabını yazmıştır. Ezberlenmesi kolay olsun diye vezinli olmasını tercih etmiştir.

1. Seyda Şeyh Muhammed Mehdî (Doğumu:1932)

Diyarbakır yakınlarında Dicle suyu kenarında Seyfülmüluk denilen yerde evini ve medresesini kuran Şeyh Muhammed Mehdî’nin adı daha çok bu medreseyle anılmaktadır. Şimdi çocukları tarafından idare edilen bu medresede ben de bu rahmetli hocamdan Mantık ilmini okudum.

Hayatı: Rahmetli seydam Şeyh Muhammed Mehdî 1932 yılında Diyarbakır’ın Hıdırilyas köyünde dünyaya gelmiştir. Küçük yaştan itibaren çeşitli medreselerde ilim tahsil eden bu hocamız, başlangıç yıllarındaki eğitiminin bir kısmını Diyarbakır’ın Bismil ilçesine bağlı Bellê köyünde Seyda Molla İbrahim’in medresesinde almış, daha sonraları Botan âlimlerinden “Zivinga Şikaka”lı Seyda Molla Muhammed’in yanında tahsilini sürdürmüştür. Ardından Cizre âlimlerinden Seyda Molla Sadullah ve Girik köyünden Seyyid Hasan’dan ders almıştır. Medresede okutulan son eser olan ve Fıkıh Usulü ilminin başucu kitaplarından biri sayılan “Cemü’l-Cevâmi” adlı kitabı İstanbul’da bulunan Seyda Molla Saîd Cîmzerqî’den okumuştur. Bu son kitabı bitirdikten sonra Diyarbakır’a dönen hocamız, Bismil’in Bellê köyünde müderris olan ünlü âlim Seyda Molla İbrahim’den ilmî icazetnamesini almıştır.

Seydamız icazetname aldıktan sonra Diyarbakır’a yakın Dicle Nehri kenarında bulunan Seyfülmüluk Türbesi’nin doğusunda bir medrese kurar ve müderrislik hizmetlerini ifa eder. Şeyh Seyda’dan hilafet aldıktan sonra medrese eğitimine tekke eğitimini de ekleyerek vefat ettiği tarihe kadar yüzlerce talebe eğitmiş, 30 civarında şahsiyete de hilafet vermiştir. Şeyh Seyda’dan aldığı Nakşibendî/Halidî hilafetnamesine ilaveten hac için gittiği Mekke’de Şeyh Muhammed Alevî’den de Kadirî Tarikatından hilafet almıştır. Bölgemiz medreselerinde “Kıraat”a gereği gibi önem verilmeyişinin aksine, seydamız Şeyh Muhammed Mehdî kendi medresesinde Kıraat üzerinde büyük bir önemle dururdu. Zaten kendisi “Kıraat-ı Seb’a” alanında Seyyid Hasan’dan icazetname almıştır.  

Eserleri: Seydamız yoğun müderrislik ve irşad hizmetlerinin yanında fırsat buldukça eser yazmayı da ihmal etmemiştir. Başlıca eserleri şunlardır:

1)Risaletu Mahreci’d-Dâd (Kıraat)

2)Risaletu en-Nutku’l-Fasîh…(Kıraat)

3)Risaletü’t-Tevessül ve’l-İstimdâd          (Tasavvuf)

4)Risale fî Tahrîmi’r-Ribâ…(Fıkıh)

5)el-Hidâye…                                    (Tasavvuf)

6)Risale fî Beyâni’l-Kefârât…(Fıkıh)

NOT: Rahmetli seydamız özellikle “Mantık” ilmindeki yetkinliği ile tanınıyordu. Bu bakımdan, ben de Mantık ilminin yüksek seviyede çok zor bir kitabı olan “Şerhü’ş-Şemsiyye” adlı sıra kitabını bu seydamdan okumaya karar verdim. Bu maksatla Seyfülmüluk Medresesi’ne gittim ve seydamızın yanında bu kitabı okuma şansını elde ettim.

2. Seyda Molla Abdullah Koğî (ö. 1985)

1888 yılında Van merkez köylerinden Kınasor’da (Yediveren) dünyaya geldi. Medrese eğitimi aldığı bazı hocaları şunlardır:

1)Molla İbrahim-i Kenani,

2)Molla İbrahim-i Taruli,

3)Bediuzzaman Said Nursi

4)Hazret Şeyh Dıyaüddin

5)Molla Hüseyin Küçük.

Seyda ilmî icazetnamesini Molla Hüseyin Küçük’ten almıştır İcazet aldıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yapmış ve öğrenci yetiştirmiştir. İcazet verdiği bazı öğrencileri şunlardır:

1)Molla Ferit (oğludur),

2)Molla Hadi Küçük (hocasının oğlu)

3)Molla Hıdır Hêşerî (Kızıltepe),

4)Molla Hasan (Çınar),

5)Molla Hıdır (Kızıltepe Ğurs),

6)Molla Masum,

7)Molla Mahmut (Çınar Yuvacık),

8)Molla Âdem,

9)Molla Ali Hüccetî.

Molla Mehmet Emin Er ve Karazlı Şeyh İsmetullah da kendisinden ders almışlardır. Seyda Bismil’in Başko, Koğ ve Sergevra köylerinde;  Çınar’ın Sergelya köyünde ve Mardin’e bağlı Avêna nahiyesinde imamlık yapmıştır. Koğ köyünde uzun süre kaldığından dolayı “Koğî” olarak tanınmıştır. Seyda 1985 yılında 97 yaşında iken Diyarbakır’da vefat etmiş, cenazesi Silvan’a götürülerek orada defnedilmiştir.

3. Seyda Molla Abdüllatîf Şemamî (ö. 2012)

Aslen Diyarbakır’ın Kulp ilçesine bağlı Dalita Jêrîn (Aşağı Polat) köyünde 1924 yılında dünyaya gelen Seyda Molla Abdüllatif, 1954 yılında geldiği Şemamî (Yenievler) köyünde 2008 yılına kadar talebe yetiştirmiştir. Yarım asırdan fazla müderrislik yaparak hayatını eğitime adayan Seyda Molla Abdüllatif, 2012 yılında Batman’a bağlı Xincîka (Diktepe) köyünde vefat etmiş ve cenazesi Şemamî köyüne getirilip burada defnedilmiştir. Seyda vefat edeceği gece sabaha kadar çok sevdiği Melayê Cizîrî’nin divanından kasideler okutmuş, bir cüz Kur’an ve Yasin Suresinin bitimiyle de ruhunu teslim etmiştir.

Eğitimde klasik anlayışı benimsemesine rağmen eğitim metodunda bugünün pedagojisine uygun olan öğrenci merkezli yöntemi tercih eden Seyda Molla Abdullatif’in kendi öğrencilerine yazdırdığı “Sarf Notları”, dağınık bir şekilde bulunan şiirleri ve “Banet Suadu” adlı meşhur kasideye yazılan bir şerhi vardır.

Seyda’nın şiir kabiliyeti de vardı. O bu kabiliyetini medreselerde öğrenciler arasında meşhur olan müşaare (şiir atışmaları) geleneği sayesinde ilerletmişti. Çünkü bu yöntem, talebelere doğaçlama, sözcük dağarcığını geliştirme ve varsa şiir kabiliyetlerini ilerletme fırsatını sunmaktadır. Seyda’nın şairliği Arapça, Kürtçe ve Farsçada çok iyiydi. Nitekim Kürtçe kalıbına dökerek söylediği bir şiiri yaygındır ki bu şiirininin bir yerinde şöyle der:

Ez dizanim ez nizanim, ew nizanit ez nizanim

Ez ditirsim ez bipirsim, ew bizanit ez nizanim

Ben bilmediğimi biliyorum, o ise bilmediğimi bilmiyor

Soru sormaktan korkarım, o bilecek ki ben bilmiyorum

NOT: Ben 1975 yılında medrese eğitimi görürken özellikle “Sarf” ilmindeki uzmanlığını duyduğum Seyda Molla Abdullatif’in müderrislik yaptığı Şemamî köyüne gittim ve beni de medresesine almasını istirham ettim. Fakat talebe sayısı kapasiteyi çok aştığı için Seyda nazik bir dille beni almasının mümkün olmadığını söyledi. Ama ben yine de onu manen seydam olarak kabul ediyorum. Allah rahmet etsin (Kadri).

4. Seyda Molla Hüseyin Miraxura (ö. 2018)

Bölgemizin en meşhur âlim ve mürşidlerinden biri olan ve bütün ömrünü ilim ve medrese hizmetlerine adayan Seyda Molla Ali Miraxura, yetiştirmiş olduğu yüzlerce ilim talebesini miras bırakarak vefat etti. Vefat haberi duyarlı medyada da yeteri kadar yer bulan Seyda’nın vefatını haber yapan haber ajanslarından biri de İLKHA ve ondan naklen “Risale Haber”dir. Bu haberi aşağıda sunuyoruz.

Güneydoğu'nun önde gelen âlimlerinden Seyda Molla Hüseyin Elçi (el-Buti) Hakk'ın rahmetine kavuştu.

Seyda Molla Hüseyin Elçi'nin oğlu SUFFE Medreseleri Yönetim Kurulu Başkanı M. Tayyip Elçi, İLKHA’ya merhum babasını anlattı. Seyda el-Buti’nin bölgenin önemli âlim ve meşâyıhlarından olduğunu belirten Elçi, onun Kur’an ve Hazreti Muhammed’in ahlakıyla ahlaklandığını ifade etti. Merhum babasının farzlara ve sünnetlere büyük riayet ettiğini anlatan Elçi, “Şeriatın tatbikine çok acayip bir hassasiyeti vardı. Vefat etmeden yaklaşık 20 dakika önce yanından hapşırmıştım. Orada elhamdülillah, dedim. Çok ağrısı, acısı olduğu halde bana icabet etti: Yerhamükellah, dedi. Son demlerinde bile oturarak namaz kılabildi. Namazın en teferruatlı sünnetlerini dahi ihmal etmiyordu. Mutlaka misvak kullanıyordu.” dedi.

Elçi, babasının ömrünü ilim hizmetine adadığını ve yüzlerce öğrenci yetiştirdiğini belirterek şunları kaydetti: “Birkaç hafta önce kendisine sordum, ‘Bize vasiyetin nedir, ya da bu kadar ömür yaşadın, geriye dönük baktığında keşke şunu yapsaydım dediğin var mı?’ Bana, ‘elhamdülillah gençliğimizi ilim hizmeti ile geçirdik. Size tavsiyem sizde öyle yapın. Günahlardan uzak durun. Hayır, hasenat adına elinizden ne geliyorsa onu yapın.   İyiliği emredin kötülükten men edin.’ dedi. Yüzlerce talebe yetiştirdi ve hâlâ talebesi yetişiyor. Medrese okuyan talebeleri vardır. Diğer taraftan Nakşi olarak irfan geleneğine mensuptu. Aynı şekil yüzlerce sevenleri vardır. Ülkenin dört bir tarafından onun irfan çeşmesinden istifade edenler vardır. Evladı olarak bizim için büyük bir kayıptı. Ümmet için de büyük bir kayıptır. Böylesi âlim ve arif zevatın boşluğu artık doldurulamaz diye düşünüyorum. Biz şahsımız, ailemiz adına üzüntülü olduğumuz kadar ümmet adına, İslam adına üzüntülüyüz. Ömrüm boyunca bir kez olsun sünnete muhalefet etmedi. Bütün bu ömrünü ilim hizmetinde talebe yetiştirme hizmetinde ve insanlara irşat tebliğ hizmetinde sarf etti. Kısaca nebevi bir hayat yaşadı.”

Elçi, “Allah öğrencilerini, talebelerini, bizleri ona layık eylesin. Onun yolunda karınca kararınca onun boşluğunu doldurabilecek, kendi çapımızda kimselerden eylesin.  Kendisi için dua ve Fatiha okunmasını istirham ediyorum.” temennilerinde bulundu.

Diyanet İşleri eski Başkanı Prof. Dr. Mehmet Görmez de başkanlığı döneminde Diyarbakır'a yaptığı bir ziyarette Elçi ile görüşmüş ve Kürtçe konuşmuştu. Bölgenin önemli kanaat önderlerinden Seyda Hüseyin Elçi'ye sarılan Görmez, "Biz sizin ziyaretine gelmeliyiz." demişti. Görmez, Elçi'ye Kürtçe olarak "Allah sizden ve anne, babanızdan razı olsun. Bize dua edin" şeklinde talepte bulunmuştu. Görmez ile Elçi birbirlerine Arapça dua edip vedalaşmıştı.

KAYNAK: Merhum Prof. Dr. Kadri YILDIRIM’ın ‘Kürt Medreseleri ve Alimleri kitabından…