Hayatı: Aslen Garzan Bölgesinin Koxê köyünden olan Şeyh Hasan Nuranî hicri 1201 yılında bu köyde dünyaya gelmiştir. Babasının adı İshak, büyükbabasının adı Siwar’dır. Medrese hocaları Siirtli Molla Halil ve Şeyh Salih Sibkî’dir. 25-30 yaşlarındayken hem ilmî icazetnamesini hem de Nakşibendî hilafetini Şeyh Salih Sibkî’den almıştır. Sultan Abdülmecid’in fermanıyla Aktepe köyünde medrese ve tekke inşası için kendisine 56 parsel arazi tahsis edilince bu köye taşınmıştır. Köyde bir medrese ve tekke inşa eden Şeyh Hasan Nuranî bu iki kurum vasıtasıyla ilim ve irşad hizmetlerinde bulunmuştur. Yöre insanları ilim ve irfandan nispeten uzak olmaları ve Şeyh Hasan sayesinde aydınlanıp nurlanmaları bağlamında Şeyh Hasan’a “Nuranî” lakabı verilmiştir.

Şeyh Hasan Nuranî iki evlilik yapmıştır. İlk eşi olan Halîme hanımdan çocuğu olmamıştır. İkinci evliliğini Şerîfe hanım ile yapmış ve bu evlilikten isimleri aşağıda belirtilen 4 erkek ve 2 kız çocukları dünyaya gelmiştir.

1)Şeyh Abdurrahman

2)Şeyh Muhammed Can

3)Şeyh Muhammed Nur

4)Şeyh Muhammed Sirac

5)Rukiye

6)Şaxî Nebat

Halifeleri: Şeyh Hasan Nuranî’nin hilafet verdiği şahsiyetlerden bilinen bazıları şunlardır:

1) Şeyh Abdurrahman Aqtepî (Oğludur)

2) Barêli Molla Hasan (Çınar’ın Barê köyü)

3) Şeyh Kasım Altunakar (Çınar’ın Altunakar köyü)

4) Şeyh Eyyûb Cirnikî (Terkan’ın Cirnik köyünden)

5) Şeyh Ahmed Hanevî (Teberrüken hilafet vermiştir)

6) Şeyh Muhammed Zîlanî

7) Şeyh Muhammed Emîn (Şeyh Selameta köyün)

Eserleri: Şeyh Hasan birkaç eser yazmış fakat bölgedeki askerî ve siyasî problemlerden dolayı bunların bir kısmı yakılmış, diğerleri de kaybolmuştur. Günümüze ulaşan bir tek çalışması vardır ki o da Şeyh Abdülgani Nablusî adlı zata ait “el-Miftâhu’l-Maiyye fî’t-Tarîkati’n-Nakşibendiyye” adlı tasavvuf kitabını istinsah etmesidir. Şeyh Hasan 45 sayfadan oluşan bu kitabı hicri 1265 yılında istinsah etmiştir.

2. Şeyh Abdurrahman Aktepî (1854-1907)

Hayatı: Şeyh Hasan Nuranî’nin oğlu olan Şeyh Abdurrahman Aktepî 1854 yılında Diyarbakır’ın Çınar ilçesine bağlı Aktepe köyünde dünyaya gelmiş ve 1910 yılında bu köyde vefat etmiştir. Mezarı bu köydedir. Şiirdeki mahlası “Ruhî”dir. Bazen “Şemseddîn” ve “Şemsî” mahlaslarını da kullanmaktadır. Kendilerinden ilim tahsil ettiği hocaları şunlardır:

1)Babası Şeyh HasanNuranî,

2)Molla Muhammed Selîm Aktepî,

3)Molla Muhammed Emîn Hirabazinî,

4)Bismil Kamışlı’dan Molla Muhammed.

Şeyh Abdurrahman yurt dışı olarak da Irak ve Suriye’de okumuştur. Şeyh Abdurrahman, babası vefat ettikten sonra onun yerine Aqtepe köyünde müderrisliğe başlamış fakat daha sonra müderrislik işini kardeşi Şeyh Muhammed Can’a devrederek muhtelif eserler yazmakla meşgul olmuştur.

Şeyh Abdurrahman tarikat halifeliğini babasından almıştır. “Rawdu’n-Naîm” adlı eserinin yazılış nedeni kısmında adı ve mahlasları, fıkıh ve akaitteki mezhepleri ve tarikatı hakkında şöyle der:  

Evî ‘Ebdurrehmanê zarê melûl                     

Leqeb “Şemsuddîn”ê zelûm û cehûl 

Lakabı Şemseddîn, zalim ve cahildir

Bu Abdurrahman ki zar ve perişandır

Cîger murte’iş Rûhiyê Şafi’î             

Evî Rûsiyahê weten Aqtepî              

Ciğeri yaralı olan “Ruhî” “Şafiî”dir

Bu yüzü karanın vatanı Aktepe’dir

Li ser î’tîqada Îmam Eş’erî               

Terîqet bizan Neqşiyê Xalidî            

İmam Eş’arî’nin itikadı üzerinedir

Bil ki tarikatça Nakşibendî/Halidî’dir

Şeyh Abdurrahman dört evlilik yapmıştır. İlk eşi, Şeyh Yusuf Efendi’nin kızı Ayşe Hanım’dır. Onun vefatından sonra Şeyh Kasım’ın kızı Rabia Hatun ile evlenmiştir. Rabia Hatun’un vefatından sonra Esma Hatun’la, onun da vefatından sonra Kerime Hatun ile evlenmiştir. Şeyh Abdurrahman’ın bu evliliklerinden üçü erkek, üçü de kız olmak üzere dört çocuk dünyaya gelmiştir. Oğullarının isimleri Muhammed Şevket, Muhammed Kerbela ve Muhammed Askerî; kızlarının adları da Rukiye, Şahinebat ve Pirozhan’dır. Şefik Korkusuz ise onun beş evlilik yaptığını, Saadet ve Perdenişîn adında iki kızı daha olduğunu söyler.

Rumi 1326/Miladî 1907 yılında 16 Mart’ta Perşembeyi Cumaya bağlayan gece 57 yaşında Diyarbakır’da vefat eden Şeyh Abdurrahman’ın cenazesi Diyarbakır’dan Aktepe’ye kadar eller üstünde yaya olarak götürülmüş ve burada defnedilmiştir.

Eserleri: Çok üretken bir âlim olan Şeyh Abdurrahman geride çok sayıda eser bırakmış, fakat bunlardan bir kısmı kaybolmuştur. Günümüze ulaşan eserleri 14 tanedir. Bu eserlerden “Ravdu’n-Naîm” ve “Divan” Kürtçedir. Bu ikisiyle birlikte eserlerinin listesi şöyledir: 

1) Rewdu’n-Ne’îm     (Kürtçe)         

2) Dîwana Rûhî          (Kürtçe)

3) Kitâbu’l-Îbrîz         (Arapça)         

4) Keşfu’z-Zelam       (Arapça)

5) Mînhacu’l-Usûl      (Arapça)         

6) Felekiyat                 (Arapça)         

7) Teakvîm                  (Arapça)         

8) es-Sarf ve’n-Nahv  (Arapça)

9) Kîtabu’-Tıb             (Arapça)         

10) Rîsale                    Arapça )

11) Kitabu’l-Mantık   (Arapça)         

12) Rîsaletu’r-Rabita  (Arapça)         

13) el-Edeb ve’-Adab (Arapça)        

14)Tahmîs                   (Türkçe)                                                                    

Ravdu’n-Naîm: Şeyh Abdurrahman bu kitabını 1884 yılında yazmıştır. Nazım şekli “mesnevi”dir. Eser 35 bölüm ve 4531 beyitten oluşmaktadır. Şeyh Ehmedê Xanî’nin etkisinde kalmıştır. Aşağıda onun bu alandaki düşüncelerini içeren birkaç beyit sunmak istiyoruz:  

Me kêşa eziyet evan çendî roj                      

Ji kurdî kîtabek bi saz û bi soz                     

Bu birkaç gündür eziyet-cefa çektik

Saz ve söz ile Kürtçe bir kitap yazdık

Ku tirk û 'ecem qet nebên carekî       

Nehin kurdê şa'ir di misra'ekî

Ki Türk ve Farslar bir kez de demesinler:               

“Bir dize yazacak kadar şair değil Kürtler”

Bizanin ku şa'ir ji kurdan hene                     

Ji 'uşşaqê tirk û 'ecem zêdene.                      

Şunu biliniz ki Kürtlerden şairler vardır

Türk ve Fars âşıklarından daha fazladır

Ji kurmanciya xwe me anî nîzam      

Mu'ella û şêrîn û efseh kelam

Kendi Kurmancimiz ile düzene koyduk      

Yüce, tatlı ve en fasih sözlerle yazdık

Ji kurmanciyê zêde şîrîn niye           

Welêkîn xerîdarê çendîn niye           

Yoktur Kurmancîden daha tatlı bir dil         

Fakat müşterileri o kadar fazla değildir

Eger min bidîta xerîdarî qet              

Rewan dê me bikra bi teşbîhê şet     

Eğer bulsaydım ona herhangi bir alıcı

Nehir gibi yapacaktık biz onu akıcı

Halifeleri

1)Şeyh Muhammed Can: Kardeşidir.

2)Şeyh Muhammed Kerbela: Oğludur.

Şeyh Hasîb: Torunudur. Şeyh Muhammed Can’ın oğludur.

3. Şeyh Muhammed Can (ö. 1909)

 

Hayatı: Şeyh Hasan Nuranî’nin oğlu, Şeyh Abdurrahman Aktepî’nin kardeşi olan Şeyh Muhammed Can 1274/1858 yılında Aktepe köyünde dünyaya gelmiş ve 1327/1909 yılında bu köyde vefat etmiştir. Şiirdeki mahlası “Xakî”dir.

Şeyh Muhammed Can bir evlilik yapmıştır. Hanımının adı Halime’dir. Bu evlilikten üç oğlu ve dört kızı dünyaya gelmiştir. Oğullarının isimleri Muhammed Hasip, Muhammed Münir ve Muhammed Behçet; kızların isimleri de Zübeyde, Belkıs ve Sümbülazar’dır.

Medrese eğitimine babasının yanında başlayan Şeyh Muhammed Can, babasının vefatından sonra abisi ve mürşidi Şeyh Abdurrahman’ın yanında eğitimini devam ettirmiştir. Ayrıca Molla Selim ve Molla Muhammed Emin adlı zatların yanında da okumuş ve ilmî iczetnamesini Molla Muhammed Kurmuşlo’dan almıştır. Abisi Şeyh Abdurrahman vefat ettikten sonra Aqtepe Medresesi’nde müderris olarak hizmet vermiştir.

Şeyh Muhammed Can medrese tahsilini tamamladıktan sonra abisi Şeyh Abdurrahman’dan hillafet de almıştır. Ancak dedikodulara yer vermemek için Şam’a gitmiş ve orada da halifelik almıştır. Bundan dolayı halk arasında “Şêxê Şamê” (Şam Şeyhi) lakabıyla da anılır olmuştur.

Eserleri: Şeyh Muhammed Can geride iki eser bırakmıştır. Bunlardan biri “Leyla û Mecnûn” adlı ünlü mesnevîsi, ikincisi de Arapça dilbilgisine ilişkin birkaç sayfalık bir kitapçıktır.

Leyla û Mecnûn: Şeyh Muhammed Can’ın mesnevî şekliyle yazdığı ve 1302/1885’te tamamladığı bu eser 1882 beyitten oluşmaktadır. Eser, Xanî’nin “Mem û Zîn” adlı eserindeki vezin sistemiyle yazılmıştır. Eserde milli fikir açısından da Xanî’nin etkisi açıkça görülmektedir.  Şeyh bu eserini aslında fazla yetenekli olduğundan değil, belki Kürtçede bu alanda gördüğü boşluğu doldurmak için yazdığını belirtmektedir. Aşağıda bazı beyitleri örnek olarak veriyoruz:

Turkî hene nîne Kurdewarî               

Kurdî wekî kenzekî veşarî

Hikâyenin Türkçesi var Kürtçesi yok                      

Kürtçe gizli bir hazineye benziyor

Hasil ketme te’essuba wan               

Xîret me kişand bi qelb û ezman      

Kısacası Kürtler için milliyetçilik yaptım    

Hem kalp hem de dil ile gayret gösterdim

Ne ku me heye tu qabiliyet               

Belkî me heye hinek ji xîret  

Çok kabiliyetliyiz diye buna girişmedik       

Belki biraz haysiyet var onu gösterdik

 

Qet nîne kesek ji xelqê Ekrad                      

Leyla sîfet ew bi ah û feryad            

Ki demesinler “asla yoktur Kürtlerden

Leyla gibi aşktan ah çekip feryat eden

Işqê qe nekirine ew belakêş              

Hecrê qe nikirine ew cegerêş            

Aşk onları hiç belakeş etmemiştir

Hicran ciğerlerini parelememiştir”

Min dî hene lêkî bêmecal in             

Pur’aqil û sahibê kemal in                

Var böyleleri, gördüm; ama sahipsizler

Yine de çok akıllı ve erdem sahibidirler

Sahibhuner û xwudanhewes bûn      

Lê şubhetê teyrekî qefes bûn

Hüner sahibi ve aşk sahibi kimselerdi          

Fakat kafese atılmış kuşa benzerlerdi

Wan nîne muşîr û ne debîrek            

Ne padîşehek ne wan wezîrek          

Kürtlerin ne mareşal ne müsteşarları var      

Onların ne bir padişahı ne bir veziri var

Peyda bikra ger me emîrek               

Sahibhuner û xwudanê şîrek             

Eğer bulsaydık kendimize bir hükümdar

Hüner ve kılıç sahibi olsaydı o hükümdar

Ev Tirk û ‘Ereb û Tatar û Faris                    

Carek bibûna li ber me naqis

O zaman bu Türk, Arap, Tatar ve Farslar

Hepsi yanımızda çok eksik kalacaktılar

Ew çende sexaweta li erdan              

Bîlcumle Xwudê didaye Kurdan                 

Yeryüzündeki bütün cömertlik çeşitleri

Allah Kürtlere vermiştir onların hepsini

Ekradsîfet sexî tunin qet                   

Wan qehwe diçin bi şubhetê şet                   

Kürtler kadar cömert kimse bulunmuyor

İçirdikleri kahveler nehir misali akıyor

Halifeleri: Şeyh Muhammed Can’ın hilafet verdiği bazı ünlüler şunlardır: Şeyh Hasîb, Muhammed Reşit, Şeyh Mustafa

4. Şeyh Hasîb (ö. 1947)

Hayatı: Adı Muhammed Hasîb, şiir mahlası “Hasbî”dir. Babasının adı Şeyh Muhammed Can, büyükbabasının adı Şeyh Hasan Nuranî’dir. Rumi 1300 yılında Aktepe köyünde dünyaya gelmiştir. Babasının yanında eğitim almış ve hem ilmi icazetnamesini hem de tarikat hilafetnamesini babasından almıştır. Dört kez evlenmiştir. 3 oğlu şunlardır: Salih, Abdullah Haydar, Muhammed.

1947 yılında Çınar’da vefat etmiş ve Aktepe’de defnedilmiştir.

Eserleri: Şeyh Hasîb de babası gibi üretken bir âlimdi. Geride iki önemli eser bırakmıştır. Fakat maalesef jandarma korkusundan bunla imha edilmiştir. Bu eserler şunlardır:

1)Divan,

2)Sümbül (Kürt Tarihi).

5. Şeyh Muhammed Kerbela (ö.1939)

Hayatı: Şeyh Muhammed Kerbela’nın babası Şey Abdurrahman Aktepî, büyükbabası Şeyh Hasan Nûranî’dir. 1303/1885 yılında Aktepe köyünde doğmuştur. Kerbela şehidi Hz. Hüseyin’e olan sevgisinden dolayı babası ona Kerbela ismini vermiştir.

Şeyh Muhammed Kerbela hem medrese tahsilini, hem de tasavvuf ve tarikat adabını babasının yanında yerine getirmiştir. Amcası Şeyh Muhammed Can’ın vefatından sonra Aktepe Medresesi’nin müderrisi olmuştur. Kendini tamamen okumaya ve eser yazmaya verdiği için hiç evlenmemiştir. Babasından kendisine kalan miras payını da kardeşlerine vermiş ve yanında kitaplardan başka bir şey bırakmamıştır.

 

1925 Şeyh Said ayaklanmasının bastırılmasından sonra bu ayaklanmayla ilişkileri olduğu gerekçesiyle sürgün edilen şeyhler arasında yer alan Şeyh Muhammed Kerbela önce Uşak, ardından Adana’ya sürgün edilmiştir. İki yıl sonra af çıkınca vatanına memleketine dönmüş ve Diyarbakır merkeze bağlı Çûlê köyüne yerleşmiştir. Sürgünde çektiği sıkıntılar yüzünden hastalanmış ve 12 yılını bu köyde hastalıkla geçirmiştir. Bu süre içerisinde evden çıkmayarak kitap okumak ve yazmakla meşgul olmuş ve çok sayıda eser yazmıştır. Fakat daha sonra bu eserlerini yakmıştır. 1358/1939 yılında Çûlê köyünde vefat etmiş; daha sonra cenazesi bu köyden alınıp Aktepe’ye götürülmüş ve babasının yanına defnedilmiştir. Deniliyor ki vefatından önce hep şöyle derdi: “Ben ağzı kapalı bir sandık olarak geldim ve ağzı kapalı olarak gidiyorum”.

Eserleri: Şeyh Muhammed Kerbela dört dili iyi biliyordu: Kürtçe, Farsça, Arapça ve Türkçe. Bu dillerle çok sayıda eser yazmıştır. Ama daha önce de dediğimiz gibi, eserlerini yakmıştır. Eserlerinden sadece üç tanesi günümüze ulaşmıştır ki şunlardır:

1)Mîrsadu’l-Etfal/Şahrahê Kodekan

(1350 kelimelik Manzum Farsça-Kürtçe bir sözlüktür)

2)Divan

(Kürtçe ağırlıklı olup, işinde Arapça ve Farsça şiirler de vardır).

3) Edebî Bir Mektup (Eleştirel bir mektuptur)

KAYNAK: Merhum Prof. Dr. Kadri YILDIRIM’ın ‘Kürt Medreseleri ve Alimleri kitabından…