Şeyh Muhammed Halid hem Arapça ve Farsça, hem de Kürtçe ve hatta Türkçe tahsilinin tamamını babasının yanında görmüştür. Büyük kardeşi gibi o da kendisine verilen görevlere göre babasının yanında amel etmiş; bu amel ve tahsili tamamlayıp kemâle erdikten sonra birçok kimseye ilmî ve Nakşibendî Tarikatında icazetler vermiştir. Ne sağlığında ve hastalığında, ne de evde ve yolculuklarında hiçbir zaman ders vermekten geri durmamıştır.

Şeyh Muhammed Halid’in kendi zamanlarına göre âlim olan şu beş oğlu vardır.

-Muhammed Bakır

-Nimetullah

-Fethullah

-Mansûr

-Diyaüddîn

Daha evvel de sık sık hastalanan Şeyh Muhammed Halid maruz kaldığı kemik kanseri hastalığından sonra Ankara Çankaya’da Büyük Hastane’de vefat etti. Cenazesi Oxîn köyüne getirilerek babaları ve bazı akrabalarının yanında defnedildi. Uzak ve yakın memleketlerden onu tanıyanlar yaklaşık bir yıl boyunca grup grup gelip giderlerdi. Vefat tarihi eski hesaba göre 12 Kanun-i Sani hicri 1406’dır.  Geride bıraktığı halifeler şunlardır:

1(Şeyh Selîm Zokaydî,

2)Molla Abdurrahman,

3)Molla Abdurrahman,

4)Malazgirtli Molla Abdullah,

5)Molla Masum Gudişkî,

6)Molla Hüseyin Şirvanî.

2. 5. Şeyh Muhammed Asım (ö. 2011)

Şeyh Muhammed Alaeddîn’in en küçük oğlu olan Şeyh Muhammed Asım’a büyük bir âlim, olgun bir kâmil ve her iki icazetname türünü hem alan hem veren bir zattır.

Kürdistan’da tekke ve medreseyi birleştiren Halidîlik geleneğinin XX. yüzyıl temsilcilerinden biri olan büyük âlim ve mürşid Şeyh Muhammed Asım 1341/1922 yılında Oxîn’de doğdu. Büyükbabası aynı zamanda Said Nursî’nin seydası ve Oxîn Medresesi’nin kurucusu olan Şeyh Fethullah Verkanisî, babası da bu medresenin ikinci temsilcisi Şeyh Muhammed Alaeddîn’dir. İlmî icazetnamesini babasından, Nakşibendî/Halidî hilafetnamesini de Hazret’in torunu olan Şeyh Takyeddîn’den aldı. Müderrislik yaptığı Oxîn Medresesi’nde yüzlerce talebe yetiştiren bu büyük âlim 2011 yılında vefat etti. Bugün talebe sayısı 200 civarında olan bu medrese iki büyük âlim olarak oğlu Şeyh Muhammed Mesud ve yeğeni Şeyh Fethullah Ayte tarafından idare edilmektedir.

Bütün hayatını Kürdistan’daki medrese geleneğini canlı tutmaya adayan Şeyh Muhammed Asım geride bizim tarafımızdan Türkçeye çevrilen “Birketü’l-Kelimât” adında bir menkıbeler kıtabını bırakmıştır.  Kitabın özellikle “Zeyl” kısmında da yaptığı gibi elinden geldiği kadar Kürdistan âlimlerini tanıtmaya başlamış ve “Zeyl”in girişinde özetle şöyle demiştir: “Gerçekten Kürdistan âlimleri İslâm Âleminde çok meşhur olmuşlardır. Bazı Hindistan âlimlerini Mekke’de gördük. Birbirimize, “nerelisiniz, hangi millettensiniz?” gibi sorular sorduk. Biz,“Kürdistanlıyız ve Nakşibendîyiz” dedik. Bunun üzerine şöyle dediler: “Maşallah! Biz şeyhlerimizden ve seleflerimizden Kürdistan’ın ilim ve âlimlerle dolu olduğunu duymuştuk; sahip olduğunuz bu büyük nimet hâlâ devam ediyor mu?”. Onlara şöyle cevap verdik: “Biz kıymetini hakkıyla bilemediğimiz için Allah bu nimeti aramızdan kaldırdı; geriye az bir şey kaldı. Bunu tamamen kaldırmadığı için de Allah’a hamd olsun”.

Şeyh Muhammed Asım’ın şu üç âlim oğlu vardır:

-Muhammed Zahid

-Muhammed Mesud

-Nûr Muhammed

2. 6. Şeyh Fethullah Verkanisî’nin Halifeleri

Halifeleri: Şeyh Fethullah’ın bilinen şu altı halifesi vardır:

1)Şeyh Muhammed Diyaüddîn (Hazret)

2)Seyyid Hasan Arvasî

3)Seyyid Abdulgaffar Arvasî,

4)Mela Ahmed Karakoyî,

5)Mela Ömer Horosî,

6)Mela Hasan.

2. 6. 1. Seyyid Hasan Arvasî

Seyyid Sibxatullah Arvasî’nin oğludur. Doğum tarihi bilinmiyor. Sürekli cezbe halinde olduğundan, devamlı yakası açık ve elbiseleri yerde süründüğünden, çocuk ve delilerle sohbet ettiğinden dolayı onu yakından tanımayanlar deli olduğunu zannederlerdi.

Önceleri abisi Seyyid Nur Muhammed’in yanında amel etmeye başlayan Seyyid Hasan Arvasî, abisinin vefatından sonra Şeyh Fethullah’a bağlanarak hilafet alıncaya kadar hizmetini sürdürdü.

Hilafet aldıktan sonra büyüklerinin yerine kendisi oturarak Gavs-ı Azam’ın tekkesine canlılık getirdi. Kendi döneminde oğlu Seyyid Abdullah’ı medrese tahsili için Pirnaşin köyündeki Şeyh Fethullah’ın oğlu Şeyh Alaeddîn’in medresesine gönderdi. Gavs’ın aşağıda isimleri yazılı torunlarını ise medrese ilimlerini tahsil etmeleri için Oxîn’e üstadının yanına gönderdi:

-Seyyid Hamza’nın oğlu Seyyid Muhammed Reşid,

-Seyyid Celaleddîn’in oğlu Seyyid Ali, 

-Seyyid Nur Muhammed’in oğlu Seyyid Muhammed Şirin

Böylece medrese ilimleri ile tasavvuf ve tarikat adabına birlikte önem veren ve vefat tarihi bilinmeyen Seyyid Hasan’ın kabri atalarının yeri olan Ğayda köyünde Girê Habreşo denilen tepeliktedir. Soyunu oğlu Seyyid Abdullah yoluyla devam etmektedir. Nitekim Seyyid Abdullah’ın Seyyid Ahmed ve Seyyid Enver adında iki oğlu olmuş ve bunların da çocukları olmuştur. 

2. 6. 2. Seyyid Abdulğaffar Arvasî

Seyyid Şerif Arvasî’nin oğludur. Büyükbabası, Gavs’ın kardeşi olan Seyyid Abdulğaffar’dır. Hem medrese ilimlerinden icazetnameyi, hem de tarikat hilafetnamesini Şeyh Fethullah Verkanisî’den almıştır. Gavs’ın kızı Kudret Hanım ile evlenip ona damat olmuştur.

Bitlis’in Mermudiye Mahallesi sakinleri Şeyh Fethullah’a müracaat ederek Seyyid Abdulğaffar Arvasî’yi kendilerine vaiz olarak göndermesini talep etmiş, bu talep Şeyh Fethullah tarafından yerine getirilmiştir. Büyük bir âlim olan ve belagatta da üstün bir derecede bulunan Seyyid Abdulğaffar kürsüde Kadı Beydavî Tefsîri’nden vaazlar veriyor ve halkı aydınlatıyordu.

Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslar Bitlis’e geldikleri zaman onlara karşı savaşmak için Sureym köyüne giden Seyyid Abdulğaffar Arvasî bu köyde Ruslara karşı savaşırken şehit olmuş ve bu köyün mezarlığında defnedilmiştir. Çocukları tarafından soyu devam ettirilen Seyyid Abdulğaffar’ın en büyük oğlu Seyyid Muhammed Hafîd’dir. Bu zatın Seyyid Halis adında bir oğlu olmuş ve Seyyid Halis’in de Seyyid Hasan adlı âlim bir oğlu olup müderrislikle iştigal etmeyi tercih etmiştir.

2. 6. 3. Mela Ahmed Karakoyî

Karakoy köyünde doğan Mela Ahmed Karakoyî’nin babası Mela İsa’dır. İlim tahsiline babasının yanında başladı. Ardından Şeyh Fethullah Verkanisî’nin yanında devam etti ve onun yanında tamamlayarak icazetname aldı.

Medrese eğitimi gibi tasavvufî eğitimini de Şeyh Fethullah’ın yanında yapan Mela Ahmed hakkında Şeyh Fethullah şu değerlendirmede bulunmuştur: “Eğer zamanımızda ihlaslı ve kâmil bir Nakşibendî kalmışsa, o da Mela Ahmed’dir”.

Amcası Mela Ömer’in kızı Zümrete Hanım ile evlenen Mela Ahmed’in bu evliliğinden doğan çocukları şunlardır:

1)Muhammed

2)Şeyh Mahmud

3)Mela Alaeddîn

4)Mela Halid   

Şeyh Fethullah’ın vefatına yakın ondan hilafetname alan Mela Ahmed, Birinci Dünya Savaşı’nın ortaya çıkardığı olumsuz şartlar nedeniyle Mardin yöresine göç etmiş ve Gercüş’ün Ermunî köyüne yerleşerek orada vefat etmiştir.   

2. 6. 4. Mela Ömer Horosî

Şeyh Fethullah’ın bu halifesi hacca gitmek için onu ziyaret edip kendisini unutmamasını istirham edince Şeyh Fethullah şöyle demiştir: “Seni unutmamak için adını evdeki şu güvercine vereceğim”. Bundan dolayıdır ki Şeyh Fethullah ara sıra bu güvercine “Ey Ömer!” diye seslenerek bu halifesini bu vesileyle anmaya devam etmiştir. Mela Ömer hacca gideceği sırada Şeyh Fethullah’tan hac ile ilgili bir risale yazmasını da talep etmiş, Şeyh Fethullah bunun üzerine “Risaletu’l-Hac” adlı eseri kaleme almıştır.

Evini Van’a götüren Mela Ömer, Şeyh Fethullah’ın vefatından kısa bir süre sonra vefat etmiş ve geride Abdurrahman adında bir oğlu kalmış ve askeri okula gönderilerek yüzbaşı rütbesine kadar yükselmiştir. İttihat ve Terakki Hükümeti onu bir bahaneyle hapse attırmıştır.   

2. 6. 5. Mela Hasan Ademî

Hakkında bilgi bulunamayan bu zat Şeyh Fethullah’tan halifelik alan şahsiyetlerden biri olup, evini önce Şam’a götürmüş, bir süre sonra da Medine-i Münevvere’ye giderek orada vefat etmiştir.

Seyda Molla İbrahim Çoxreşî (ö. 1881) 

Seyda Molla İbrahim, Seyda Molla Abdurrahman Melekendî’nin oğludur. Medrese tahsiline babasının yanında önce Hizan’ın Til köyünde başlamış, ardından yerleştikleri Melekend köyünde tamamlamıştır.

Seyda Molla İbrahim, tasavvuf ve tarikat ameline Seyyid Sibğatullah Arvasî’nin yanında başlamış, Şeyh Abdurrahman Taxî’nin yanında tamamlamış ve ondan hilafetname almıştır. Kendisine henüz 29 yaşında iken hilafet verilen Şeyh İbrahim ilim ve irşad için Çoxreş köyüne gönderilmiştir. 1881 yılında 33 yaşında iken vefat eden Şeyh İbrahim bu köyde defnedilmiştir. Neslinden gelenler halen ilim ve irşad hizmetlerini yürütmekte ve Norşin ile irtibatları devam etmektedir.

Seyda Molla İbrahim aynı zamanda cesretiyle de tanınan bir şahsiyet idi. Örneğin bir menkıbesi şçyle anlatılıyor: Çoxreş’e yakın bir köyde Şevişan aşiretinin ağalarından biri diyor ki: “Bu Çoxreş’e gelen yeni imam kim oluyor da benden habersiz cami ve havuz çeşme yapıyor? Gidin o imama söyleyin pılını pırtısını toplasın, geldiği yere dönsün.” Adamları köye geliyor köylülere imam nerede, diye soruyor onlar da çeşmenin yapıldığı yerde diyorlar. Gelip bakıyorlar ki ayakları ve kollarını sıvamış çamur içinde çalışıyor. Gelen elçiler konuşmaya başlıyor; Seyda belini doğrultuyor ve parmaklarını uzatarak şöyle diyor: “Gidin söyleyin ağanıza rahat durmazsa iki parmağımı gözüne sokarım.” Elçiler köye dönüyor bir bakıyorlar ki ağanın evinin etrafında kalabalık var. Sebebini sorduklarında, “ağanın gözleri ağrıyor ve görmüyor” diyorlar. Elçiler durumu bildirince hemen iki oğlunu bindirir acele özür dilemeye gönderir. Hoca durumu dinledikten sonra “Bu çamurdan götürün gözünün üzerine koyun bir daha böyle bir hata işlemesin” der. Emri yerine getirdiklerinde ağanın gözleri iyileşir. Emrine itaatkâr olur.

Seyda aynı zamanda mürşidi Şeyh Abdurrahman Taxî’nin “İşaretler” isimli eserini ve “Sohbetler”ini eser olarak derleyen kişidir.

Büyük bir âlim ve şeyh olduğu gibi şair de olan Şeyh İbrahim’den günümüze bazı şiirleri de ulaşmıştır. Seyda bunlardan “Çîmena ‘îd û biharê” ile başlayan şiirinde “İbrahîm”; “Dilo ra be”  ile başlayan şiirinde de İbrahîm’in bir nevi küçültme hâli olan “Bureyha” (İbrahimcik) mahlasını kullanmıştır. Eğer günümüze eksik ulaşmamışlarsa bazı şiirlerinde mahlas kullanılmamıştır.

Prof. Kadri YILDIRIM  KÜRT MEDRESELERİ VE ÂLİMLERİ ESERİNDE ALINMIŞTIR.