Diyarbakır İli, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış önemli bir ilimizdir. Yüzey şekilleri oldukça sade, çevresi yüksekliklerle kuşatılmış olup, ortası çukur bir havza durumundadır.

Mardin-Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerini sınırlayan Karacadağ, bazaldik bileşimli lavların yığılmasıyla oluşmuş, sönmüş volkanik bir yanardağdır. Oluşumu boyunca 3 defa patlama gerçekleştirdiği, en son 100 bin yıl önce patlayarak Arap kıtasından şuanda bulunduğu yere geldiği bilinmektedir.

Diyarbakır İli milyonlarca yıl önce, özellikle Ergani ilçesinden başlayarak geniş bir alanı kaplayan okyanusal bir ortama sahipti. Zülküf Peygamber Dağı, halk arasında ise Makam dağı olarak isimlendirilen dağda yaklaşık olarak 50 milyon yıl öncesine ait Nummulite fosili bulunmaktadır.

(Ergani-Gözekaya köyü civarı) Ammonit fosili bulunmuştur. Çağlar öncesinde yaşamış, ammonit isimli hayvanın fosilleşmiş bir halidir. Soyu tükenmiş deniz yumuşakçaları arasında bulunan ammonit, türkçede kafadan bacaklı şeklinde bilinmektedir. Bu fosil, yaklaşık olarak 350 milyon yıl kadar önce yaşamış ve dinozorlar ile beraber yok olmuş canlılardan biridir. Yok olması ise yaklaşık olarak 60 milyon yıl öncesine kadar dayanmaktadır.

Ergani-Bakır madeninde Asurlulardan başlayan bir üretim söz konusudur.

Tarihi devirlerden beridir Anadolu’da madenciliği yapılan maden cinsleri ; bakır, kurşun ve demir olup, gümüş ve altın gibi kıymetli metaller de ilk çağlardan itibaren üretilmiştir. Ergani-Çayönü yerleşkesi Anadolu’da ilk Madenciliğin başladığı yer olarak kabul edilmektedir.

Diyarbakır Salnamelerinde “Şît (a.s.)’ın oğlu Nebi Enûş” adlı peygambere nispet edilen bir kabrin Ergani’nin Kızılca (Otluca) köyünde bulunduğu bilinmektedir. Bu durum insanlık tarihi ve peygamberler tarihi açısından oldukça önemlidir. İlk insan ve ilk peygamber olan Hz.Adem’in torunu; Enüş peygamberin buralarda yaşamış olması  insanlık tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir.