Tütün Hanı: Abdal Mahallesi'nde Deva hamamı bitişiğinde ve devamı hamamın arkasında bulunan han,  1810 tarihli İbrahim Paşa Vakfiyesi'nden anlaşıldığı gibi, İbrahim Paşa tarafından  1810 tarihinden önce yapıldığı onbeş odadan oluştuğu, iki ahırının bulunduğu bilinmektdir.(3)

Rüstem Paşa Hanı: Yeni Kapı girişinin sağında bilinen han, Rüstem paşa tarafından yaptırılmıştır.Han'ın sağ girişte yer aldığı belirtilmektedir. Yapılacak kazılarda hanın temellerine  ulaşmak sözkonusudur. Muhtemelen yıktırılan hanın taşları, diğer yapılarda kullanılmıştır.

Melek Ahmed Paşa Hanı: Urfa Kapı’dan içeri girilirken cadde üzerinde yapılmış olan Han, Melek Ahmed paşa'nın hayratından olan hamam, camii, medrese ile birlikte dördüncü eseridir. Yapılan han, öncelikle Vali Dilaver Paşa tarafından hana çevrilmiş, askerlere mahsus hale getirilen han, 19. Yüzyıla kadar gelmiştir.Kaynaklarda bu bilgiler yer almaktadır.

İpekoğlu Hanı: 1676 Tarihli Vakfiyede İskender Paşa Camii batısında bulunduğu bilinen han, Bengî Han olarak da bilinir. Sahibi Hacı Mustafa Çelebî’dir. Han 54 oda, 1 dükkan, 1 ahır ile su kuyusundan oluşmaktadır. XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısına kadar geldiği bilinen Han, 1. Dünya Savaşı döneminde yıkıldığı, günümüze böylelikle ulaşmadığı sanılmaktadır.

Han-ı Cedid: Han, Behram Paşa tarafından inşa edilmiştir.  paşa camii arkasında iki katlı, 33 odalı, avlulu ve avlusunda bir havuza sahip olduğu bilinen hanın harap olduğu tarih, bilinmemektedir.

Kayseriye Hanı: İskender Paşa Vakfiyesi’nde Paşanın yaptırdığı Han’ın yeri Paşanın yaptırdığı camii  ve Yeni Hamam civarı olarak yer alır. Günümüze ulaşmayan hanın 12 hücre, 1 hela, 4 dükkan ile mahzenden oluştuğu bilinmektedir.

Fazla bilinmeyen ve zamanla önemini kaybetmiş Sipahioğlu Hanı, Halid Ağa Hanı, Şevketlü Han, Gümüşhaneli Defterdar Han, Börekçiler Hanı, Alaca Han, İskenderoğlu Hanı, Karakaş Hanı, İshakoğlu Hanı, Artuklu İç Kale Zincir Han, hanlar içinde bilinmektedir.(4)

"Hanlar Köşkler Evler" isimli Şehir Tanıtım Kitabı’nda yukarıda yer verilen hanların dışında yerleri kesin olarak tespit edilmeyen hanlar, şu şekilde verilmiştir: Sipahioğlu Hanı(1842), Fatih Mehmed Paşa Evkafından Halid ağa Hanı (1842), Şevketlü Han(1723), Gümüşhaneli Defterdar Han(1844), Börekçiler Hanı( 1799), Alaca Han (1676), İskenderoğlu Hanı (1842), Karakaş Hanı (1800), İshakoğlu Hanı (1817) Zincir Han (1837) (5)

Diyarbakır Hanlarının merkezde olanları, tüccarların alış-veriş beraberinde dinlendiği, iş bağlantılarını gerçekleştirdiği mekânlardır. Hanların işleyişinde geçerli olan kurallar, üretim mahfillerince geçerli kılınmış, İç Anadolu’da da görülen Âhî Teşkilatı benzeri loncalarla alışlarda ve satışlarda emniyetin sağlanması amaçlı dinî-ahlâkî kurallara bağlılık tesis edilmiştir.

Şehir Merkezi Hanlar’da en çok gözde olanlar Çifte Han- Borsa Hanı, Hasan Paşa hanı ve Husrev Paşa –Deliller Hanı’dır. Şehrin iktisadî can damarları, bu üç hanın etrafında atmaktadır. Balıkçılarbaşı’nda şekillenen ticarî hayat, hanların birbiri etrafında kümelenmesine zemin hazırlamışsa da zaman içinde kimi hanlar ya yıkılmış ya da özelliklerini yitirmiştir. Melek Ahmed Paşa Hanı’nın yol ortasında kaldırılması gibi durumlar daha çok Osmanlı’nın son döneminde gerçekleştirilmiş ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında görülmüştür.

YENİ HAN

“Seyyid Hacı Abdullah tarafından yaptırıldığı bilinen Yeni Han, 18. Yüzyıl sonuna endekslenmektedir. Mimarı bilinmeyen han, Ulu Camii güneyinde, Zinciriye Medresesi’nin arkasında yer almaktadır. İki katlı olarak yapılmış hanın dört tarafı revaklarla çevrilmiş ve bu revakları çevreleyen ince sütunlar kemerlerle birbirine bağlanmıştır.Revakların arkasında yer alan han odaları, düz damlı olup, bunlar revaklara bir kapı ve bir pencere ile açılırlar. Revaklı avlunun ortasında da bir kuyu vardır. Moloz taştan yapılan hanın girişinde, solda ikinci kata çıkışı sağlayan bir merdiven bulunmaktadır. Yeni han, zaman zaman yapılan onarımlarla özelliğinin bir kısmını yitirmiştir.” (6)

ÇİFTE HAN

Çifte Han, günümüzde önemini yitirmiştir. Hanın kalan kısımları harap durumdadır. Deliller Hanı ile Hasan Paşa son dönemde turistik yönden ele alındığı için ön plândadır. Han, Diyarbakır'da günümüze gelen hanların üçüncüsüdür. hanın yapısı, bize XVI. Yüzyıldan geldiğine dair bilgi vermektedir. Osmanlı yapısı olan hanın kim tarafından yapıldığı bilinmemekte olup, kitabesi bulunmamaktadır.

Hanın Günümüzdeki Durumu: “Yapı, Gazi Caddesinin doğusunda Borsa Sokağı’nda bulunmaktadır. yapının kim tarafından ve ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte  XVI. Yüzyıl eseri olduğu tahmin edilmektedir. Han, iki bölümlü olarak yapıldığından Çifte Han adını almıştır. Yapının ikinci bölümü, Cumhuriyet Dönemi’nde yapılan yol çalışmaları sırasında yıktırıldığından, günümüze kadar gelememiştir. Yapı, orijinal haliyle günümüze kadar gelebilmiş olsaydı, Diyarbakır Hanları içinde birbirine bitişik Çifte Han planlamasıyla değişik bir plan örneği olacaktı. Doğu-batı doğrultusunda uzanan han, iki katlı olarak düzenlenmiştir. Han ortada avlu ve avlunun üç tarafında basık kemerli revaklarla çevrilidir. Revakların gerisinde han odaları bulunmaktadır. Yapıdaki ana girişin hemen önünde, soldaki taş merdivenler, ikinci kata geçişi sağlamaktadır. Hanın doğu cephesi de çerçevesinde yer alan yapılarla kapatılmıştır. Hanın giriş katı, depo olarak kullanılırken, üst kat hiç kullanılmamaktadır. Hanın bodrum katı, ahır bölümüne ayrılmıştır.

Çifte Han, plan olarak Deliller Hanı ve Hasan Paşa Hanı’na göre çok daha sade tutulmuştur. Günümüzde sadece bir kısmı ayakta olan   “XVIII: Yüzyılda buraya gelen İnciciyan, bu hanı, Diyarbakır’ın en büyük hanları arasında saymaktadır. Günümüzde orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaşmıştır.” (8)Han, yıkılmadan önce Borsa olarak kullanılmaktaydı.”  (7)

Dipnotları

3-Yılmazçelik age sayfa 92

4- Hanlar Köşkler Evler sayfa 11

5- Hanlar Köşkler Evler S 12

6-Hanlar Köşkler Evler S 10

7-ERDOĞMUŞ Özlem Diyarbakır’da Ticaret Yapıları Diyarbakır Kültür Envanteri Merkez- 1 Sayfa 252  Komisyon 2012 ; Müze Şehir Diyarbakır YKY sayfa 256-257

8-Hanlar Köşkler Evler S 10