Turizm Haftası nedeniyle 15-22 Nisan tarihleri arasında Diyarbakır’da bir dizi etkinlik yapıldı. Bu kapsamda Diyarbakır “Tarihin ve Kültürün sergilendiği bir açık hava Müzesidir" sloganıyla Diyarbakır'ın zengin tarihi ve kültürel mirasının tanıtımına yönelik çeşitli aktiviteler düzenlendi. Bunun yanı sıra Diyarbakır'ın tarihi ve kültürel değerlerinin korunması ve gelecek nesillere aktarılması yönündeki çalışmalara da dikkat çekildi. Düzenlenen etkinliklerle, kentin turizm potansiyelinin daha da artırılması ve Diyarbakır'ın bir "açık hava müzesi" olarak tanıtılmasının hedeflendiği belirtildi. Hiç şüphesiz Diyarbakır, dünya kültür mirası içerisinde önemli ve zengin bir yere sahiptir. Yeni çalışma ve keşiflerle birlikte Diyarbakır’a ilgi her geçen gün daha da artmaktadır. Son yıllardaki istikrar ortamı ve tanıtımlar bir hayli sonuç vermiş gibi gözüküyor. Diyarbakır ilçelerindeki tarihi yapıların, inanç merkezlerinin ve doğal güzelliklerin korunması ve tanıtımı ile ilçeler de turizmden olumlu anlamda etkilenecektir.

Bu kapsamdaki ilçelerden birisi de Diyarbakır’a 112 km uzaklıktaki Çüngüş ilçesidir. Kulp’tan sonra vilayet merkezine en uzak olan Çüngüş, adeta bir kayanın ortasında inşa edilmiştir. Bu nedenle Çüngüş,  “ekmeğini taştan çıkaranların yaşadığı” bir yer olarak tanımlanır. Karakaya Barajı’nın yapıldığı 1990’lı yıllarda nüfusu 20 binin üzerine çıkan ve ekonomik potansiyeli yükselen Çüngüş, son yıllar­da yoğun bir şekilde göç vermektedir. Bu nedenle günümüzde Diyarbakır’a bağlı yerler içerisinde nüfusu en az olan ilçe konumuna gelmiştir. Aslında önemli tarihi yapılara sahip olan Çüngüş, farklı ve nitelikli ürünlerine ve muazzam doğasına rağmen ma­alesef tarihsel ve ekonomik potansiyelinin gerisinde bulunmaktadır. Çüngüş, Müslümanların ve Ermenilerin asırlarca birlikte yaşadığı önemli bir yerleşim merkezi idi. Osmanlı Devleti döneminde Çüngüş merkezinin yaklaşık % 70’ini Ermeniler geri kalanı ise Müslümanlar oluşturmaktaydı.  

Osmanlı döneminde Diyarbakır’a bağlı yerleşim merkezileri içerisinde Ermeni nüfusunun Müslümanlara oranla en fazla olduğu yer Çüngüş’tür. Bu coğrafyanın en kadim haklarından olan Ermeniler ile Müslümanlar asırlarca bir arada su ve toprak komşuluğu yapmışlardır. Ancak ideolojiler çağı olan kabul edilen 19. yüzyıldaki milliyetçilik akımları, emperyal devletlerin tahrikleri, millitarize olmuş din adamlarının söylemleri, örgütlerin baskı ve yönlendirmesinin yanı sıra kötü idareler nedeniyle tarihsel birliktelik kesintiye uğramış hatta son bulmuştur. Günümüzde ilçede tarihi camiiler, kilise ve manastır, köprü ve hamam bulunmaktadır. Ancak bu tarihi eserlerden Meryem Ana Manastırı (Sırahayyats Surp Asdvadzadzin) ile Surb Garabet kilisesi kendi kaderlerine terk edilmiş durumdadır.

Bu iki eser de mimarisi, boyutları, malzeme ve tekniği dik­kate alındığında XV. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Odaları, fırınları ve hamamının bulunduğu bilinen manastırdan günümüze sadece kilise ve eklentileri kalmıştır. 1891 yılında Çüngüş’ü ziyaret eden Diyarbakır valisi Arifi Paşa, “meşhûr Çüngüş manastırı” diye tanımladığı ve ziyaret etti­ği Manastır hakkında şu bilgileri veriyor: “Manastır bin sekiz yüz elli seneliktir. Kilisenin etrafındaki tüm binalarla beraber, Padişah Sultan Abdülmecid’in izni, ruhani önder Diyarbakırlı Bağdasar’ın çabaları, Çüngüşlü ve Adiş’li halkın, kadın-erkek, çoluk-çocuk, kireç, kum, tahta taşıyarak çalışması sonucu Ermeni tari­hiyle 1290’da miladi tarihle 1841’de onarıldı”.  Yapı kitabesine göre manastır içerisinde bulunan kilise, Sultan Abdülmecid döneminde/1841 yılında onarılmıştır. Arifi Paşa’nın beyanına ve başka karinelere bakıldığında manastırın kuruluşunun, Hz İsa’nın havarileri tarafından Hristiyanlığın bölgede yayıldığı döneme kadar dayandığı söylenebilir.

Surp Garabed ise ilçenin güneybatısında Cami-i Kebir Mahallesi’nde, Çüngüş’e hâkim bir tepenin üzerinde meyilli bir arazide konumlanmıştır. Aslında Çüngüş’te bu iki yapının yanı sıra Surp Garabed kilisesine yakın bir kilise daha vardır. Ermeni Katolik kilisesi olan bu mabedin hâlihazırda sadece yıkık bir duvarı kalmıştır. Bunların yanı sıra Çüngüş’e bağlı Ermenilerin yaşadığı tek köy olan Adiş köyünde de bir kilise bulunmaktadır. 10 Mayıs 1891 Pazar günü Adiş köyüne gelen Diyarbakır valisi Arifi Paşa, bu köyü “mamur”, kiliseyi ise  “mükemmel” olarak tanımlamaktadır.

Burada bahsedilen eserlerin onarım kapsamına alınması, tahrip olmasına seyirci kalınmaması gerekiyor. Yüzyıl aşkı bir süredir kullanılmayan bu eserler tüm doğa şartlarına ve tahribata rağmen halen ayakta durmaktadır.  Ancak daha ne kadar bu durum devam edecek? Asırların ve ihmalin getirdiği yorgunluk, bu kıymetli eserlerin belki de kısa bir süre sonra çökmesine neden olacaktır. Türkiye'nin hiçbir yerinde bu denli muhteşem ve devasa yapılar mevcut olup, kaderine terk edilen eser yoktur. Bu konuda Çüngüş Belediye Başkanı Sayın Ali Suat Akmeşe'nin bir takım çabalarının olduğunu biliyorum. Biz de 2021 yılında bu konuyu Anadolu Ajansı ile yerinde bir röportaj yaparak gündeme getirmiş, bunun yanı sıra yetkililer ve bazı vekillerle paylaşma imkânımız olmuştu. Ancak gördüğüm ve bildiğim kadarıyla bu konuda bir arpa mesafe alınamamıştır.

Bu konuda olduğu gibi farklı beklentilerde de Çüngüş’ün göz ardı edildiğine şahit olmaktayız.  Zira yaklaşık 50 yıldır Çüngüş’ü Adıyaman ve Malatya'ya bağlanması beklenen yollardan henüz istenilen bir netice alınmamıştır. Çüngüş için bir nefes borusu ve umut ışığı olacak birkaç yatırımın yapılmaması kadim bir yerleşim merkezinin eriyip gitmesine seyirci kalınması demektir. Çüngüş, Nemrut dağına 80 kilometredir. Özellikle üzümü, narı ve pestili ile temayüz etmiş bir ilçedir. Karakaya Baraj, enerji üretimin yanı sıra feribot seyrine, balıkçılığa da imkân sağlamaktadır. Ancak azalan nüfus nedeniyle Çüngüş Meslek Yüksek Okulu birkaç yıldır öğrenci alamadığı için kapanmanın eşine gelmiş durumdadır. Diyarbakır'a uzak olması muhtemelen yatırımlardan da uzak kalmasına yol açmış gözüküyor