Oltu’dan ayrılarak Bardız’a gittiğinizde Liksor Deresi’nde dünden günümüze kalan ilk yerleşim alanlarını görürsünüz.

Liksor Kanyonu ilginç özelliğe sahiptir. Bardız Kalesi’nin mevcut yapısı, stratejik açıdan önemlidir. Bardız’daki Vank Deresi Kiliseleri, Arslan Paşa Camii, Tarihî Çeşmeler görülmeye değerdir. 

Tarihte acılar yaşatan Sarıkamış’a kolaylıkla ulaşamazsınız. Uzaktan baktığınız bu dağlara doğru okuduğunuz fatiha, ettiğiniz dua, sahiplerine ulaşır, kuşkusuz. 

Horasan’da konaklamanız gerekebilir, bir ölçüde. Çobandede Köprüsü’nden geçin.

Bir gözünü kaybedip altı göze düşen Köprü, Hazar’a Aras olarak akıttığı Bingöl Suyu ile Hasankale Çayı buluşma noktasındadır.

Hınıs’a giderken Söylemez Köyü’ne varırsınız. Hangi ana hangi baba, çocuğunu sevmez ve onunla konuşmaz?

Bir saat sonraki yolculukta karşınıza çıkan bir kümbet “Ana” öbürü “Baba” adını taşır. Köyün ismi de Söylemez.

Kümbetlerde yatan ana-baba, acaba düşmana insanının, çocuklarının, eli silah tutanların yerini söylemediği için canlarını feda ettiği için mi, Söylemez ismini almıştır: Söylemez Ana, Söylemez Baba.

 Söylemez Köylüsü size söylemese de mutlaka bunun anlattığımız durumla ilgisi vardır: Söylemez Ana-Söylemez Baba.

Biz söyledik ya sormaya gerek yok, aslında. Hınıs Kalesi, yol yanındaki camii vadi içinde yer alır, bakılırken.

Çobandede Köprüsü’nden geçmenizle daha yeni ilçe olan Köprüköy ile karşılaşırsınız. Burada ismini çamurdan alan kaplıcayı ihmal etmeyin. 

Narman’a dair bir cümle daha sarf edelim, unutmadan: Narman, Kapadokya’yı aratmayan peri bacaları yanında Micingirt ve Zivin Kalesi’ni de içine alır. 

Hasan Kalesi’nde caketi kalanın hikâyesini sormadık. Aceb, kimin caketi kalmış da geri dönüp almamış? Bunu bilmiyoruz, açıkçası.

Hasankale’ye vardığınızda Pasin’in ikiye ayrıldığını göreceksiniz: Aşağı Pasin-Yukarı Pasin.

Hasankale’nin isminin sonradan Pasin’e neden dönüştürüldüğünü sizin merakınız için saklayalım. Hınıs-Köprüköy’de çamur kaplıcasına gidecek zamanınız olmadıysa burada Büyük Çermik ve Küçük Çermik Kaplıcası sizi bekliyor.

Hınıs’ta dolaşırken ilçe merkezinden fazla uzak olmayan Miyadin Köyü’ne giderek köy ismiyle müsemma kümbeti görmeniz mümkündür.

Sanamerli Hacı Ahmed Baba, 120 seneyi aşan dünya hayatına sahiptir.

Gördüğü rüya üzerine Van’dan yola çıkar, Pasin’in Koşaf Köyü’ne ulaşır, İrşad için. 

Erzurum… Bir Tutam Erzurum… 

Her seyyah şehir merkezinden başlar, şehri anlatmaya. Biz, şehri en sona bırakmak istedik, öncelikli bilinmesi için ilçelerin.Her şehrin manevî mimarları vardır, kuşkusuz.

Sahabî Abdurrahman Gazi gibi, unutulmazlar arasında olan. Hacı Ahmed Baba, Hacı Ali Efendi, İdris Beg, Osman Tosun Beg, Hafız Osman Bedreddin, Hacı İbrahim Baba, Rasim Efendi, Maksud Efendi, Ardıllı Hasan Dede, Abdussamed Beg, Abdulgani Zikrî Efendi ve diğer muhterem zevat olmak üzere onlarca bilinen isim, şehrin manevî dinamikleri arasındadır.  

Erzurum… Bir Tutam Erzurum…  

Erzurum’un şehir olarak inş’â tarihi Milad sonrası 400 yılları gösterilir.

Tarih içinde Diauehi, Hatti, Haldî, İskit, Subaru, Spirian, Urartu, Med, Pers, Part, Selevkos, Roma, Sasanî, Bizans olmak üzere birçok egemenliğe tanıklık etmiştir.

İslam Egemenliği’nde Iyad bin Ganm ile Abdurrahman Gazi’den başlayan yeni yüzü, kesintilerle Rus ve İran işgallerini yaşamıştır.

Birkaç işgalde Ruslarla İranlılar tarafından yakılıp yıkılmış, insanı göç etmek zorunda kalmıştır.