Düne bakarken ülkelerin ekonomisinde hanları, o ülkelerin çağdaş borsaları konumunda görmek gerekir. Şehirlerde  hanların aynı merkezde bulunması, şehrin ekonomik aynasını yansıtır. Ülkewler genelinde  hanların ekonomiyi belirleyen şehirleri, genelde ticaret yollarının kesiştiği noktalarda bulunur. Bu şehirlerin ülkenin jeopolitik önemi de bulunmaktadır. Bazen bunun ötesinde deniz ulaşımının kolaylık sağladığı kıyılarda kurulu olan şehirler de bu derecede önemlidir.  İstanbul'un iki kıtayı birleştirmesi ve Bursa'nın, İzmir'in deniz kıyılarına yakınlığı, bu şehirlere bu özelliği verir. Trabzon'un Karadeniz'in Asya'ya uzanan kapısı olması, Zigana Geçidi'nin anahtar oluşu gibi. Basra'nın, Musul'un diğer ülke şehirlerine açılışı gibi Diyarbakır, Asya'ya ve Avrupa'ya ulaşım bakımından ithalatın ve ihracaatın yoğun olduğu bir şehirdir. Seyyahların notlarında, Seyahatnamelerinde şehre atfedilen önem ve yapılan gözlemler, bunu gösterir.

Diyarbakır'ın Hanları hakkında özet bir bilgi ve günümüzde korunması gereken Çifte Han üzerine kurulu bu makalemizde ekonomi açısından çok, hanların mimarî özellikleri ve kendilerini değerli kılan hususları üzerinde duracağız. Elbette İpek Yolu üzerinde bulunan Diyarbakır'da belli mesafelerde kurulu hanlar vardır. Çınar'da Hana Ahpar, Ergani'de Hana Gevra, Eğil'de Hana Telham, Lice'de Hana Çeper  gibi. Bu hanlar da ilerde bir makalemizde özellikleriyle ele alınacaktır.

Kadîm Mezopotamya’da ticarî yolların güvenlik noktaları olan hanlar, İpek Yolu  üzerinde birbirine eşit mesafede, gündüz yola çıkanın akşama doğru varacağı doğrultuda  sistematik biçimde yapılmıştır. Hanları üretim ve satışın yapıldığı ile konaklama amaçlı hanlar şeklinde ayırmak  lazımdır. Konaklama amaçlı hanlar, incelememizin dışındadır. Bu  sebeple Diyarbakır hanlarını ele alırken daha çok şehir merkezinde bulunan hanların özelliklerini ele alacağız.

Ticaretin yoğunlaştığı İpek Yolu’nda kervanların konaklaması, ihtiyaçlarının giderilmesi yanında çıkış noktasından varış merkezine kadar güvenlikli ulaşım için caydırıcı kimi özelliklere de sahiptir.

Hanlar arası güvenlik, hanlara kadar refakat eden bölgenin devlete bağlı yerel yönetimlerince sağlanır. Bu yerel yönetimler, merkeze karşı sorumludur. Bu sorumluluk, devletler arası iktisadî gelişmenin de merkezinde bulunmanın işaretidir. Güvenlik hizmetlerinin gerçekleşmesinde alınan vergiler etkindir. Bir kervan, sorumluluğu üzerine alsa bile, belli sınırlar içinde güvenlik tedbirleri alınır, yerel yönetim sınırları dışına çıkıldığında mesuliyet, tacirin sorumluluğundadır.

Hanların iktisadî manada gelişmenin merkezinde bulunuşu, şehrin üretim beraberinde ihracatla kendisini gösteren ithalatın da alanıdır. İktisadî her işleyişin gerçekleştiği hanlar, günümüzdeki borsalarla aynı işlerliğe sahiptir.

Özellikle Osmanlı Dönemi’nde sınırların genişlemesi ve birden çok milletin iç içe girmesiyle oluşan grifit yapı, ekonomik kimi tedbirlerle belli kurallar içinde işlerlik kazanmış, her yerde geçerli kurallara göre hareketi sağlamıştır.

Ticaret kurallarının herkesçe kabulü,  belli standartların getirilmesi, yaygınlaşan hanlara özellikler kazandıtmış, her üretim alanına mahsus hanların oluşmasına zemin hazırlamıştır.

Evliya Çelebî Seyahatnamesi incelendiğinde her meslek kolunun yer aldığı hanlar, ayrıntılarıyla görülecektir.

“Günümüze Ulaşamayan Hanlar” başlıklı araştırmada günümüze varmayan merkez hanlar şu şekilde tespit edilmiştir:

“İbrahim Paşa Hanı, Tütün Hanı, Rüstem Paşa Hanı, Melek Ahmet Paşa Hanı, , Kayseriye Han, İpekoğlu Hanı, Han-ı Cedid, ” (1)

İbrahim Paşa Hanı: "1810 (H. 1225 ) tarihli Şeyhzâde İbrahim Paşa Vakfiyesi'nden anlaşıldığına göre, Salos Mahallesi'nde, Muallak Camiî alt tarafında ve Deva Hamamı yanında bulunan han, Vakfiye'de şu şekilde geçer: "... fevkanî kırk bir oda ve tahtavî kırk oda ve ahur fevkanî ve tahtavî memşalar kapu hâricinde bir sağîr dükkan ve dâhilinde bir sağîr dükkan ve on iki masura ab-ı Hamravatdan mâ'ı-i cârisiyle havuz ve havlu..." dan müştemildi. İbrahim Paşa tarafından 1810 tarihinden önce inşa edilmiş olmalıdır." bilgisini veren Yılmazçelik, bu hanın yıkılmasının tarihinin belli olmadığını belirtirken, diğer ayrıntıları verir." (2)

Dipnotları

1-Hanlar Köşkler Evler S 12  Komisyon Diyarbakır Valiliği Kültür Turizm Proje Birimi Tarihsiz

2- Yılmazçelik Yrd. Doç. Dr. İbrahim XIX. Yüzyılın İlk Yarıısnda Diyarbakır (1790-1840)  sayfa 95 TTK